Memlûk Kur’ân Sanatına Problematik Bir Yaklaşım

Bu çalışmada Memlûk sanatı içerisinde müstakil bir yeri olan el yazması mushaflar problematik düzeyde ele alınmıştır. 267 yıllık Memlûk döneminden günümüze ulaşan el yazması mushaflar farklı sınıflandırmalara tabi tutulacak ölçüde zengin bir çeşitliliğe sahiptir. Bunun yanı sıra dünyanın farklı müze ve kütüphanelerinde halen gün yüzüne çıkarılmamış nadide örnekler mevcuttur. Memlûk mushaflarıyla ilgili kuramsal nitelikteki bu çalışma iki temel üzerine kurgulanmıştır. Bunlardan ilki Memlûk mushaflarının hazırlanmasında etkili olan sosyo-kültürel ve siyasi ortamla ilgili unsurlardır. 13. yüzyılın ortalarında Moğol istilası ve haçlı seferleriyle İslam coğrafyasında yaşanan kaotik ortam ve değişen haritalar Memlûk sanatını ve özelde mushaf sanatının şekillenmesinde etkili olmuştur. Askeri bir güç olarak sivrilen hanedanın kölemen kimliği ve hanedan üyelerinin mushaf sanatına olan ilgileri bu dönemin sanat-patronaj ilişkisinin kendine has bir karaktere bürünmesini sağlamıştır. Memlûklerde mushaf sanatını patronaj ilişkisi bağlamında şekillendiren bir diğer unsur da medrese, hankâh ve türbe gibi dini-kurumsal yapıların varlığı ile Kahire ve Dımaşk üzerinden çeşitlenen sanatın iki kutuplu halidir. Çalışmanın ikinci ayağını mushafların süsleme ve yazı özellikleriyle ilgili tartışmalar oluşturmaktadır. Özellikle Sultan Baybars için hazırlanmış olan Kur’ân nüshasında daha önce bilinmeyen bir yazı tarzının denenmiş olması dikkate değerdir. Mushaf süslemesindeyse 14. yüzyılın ikinci yarısından sonra İbrahim el-Âmidî’nin öncülüğünde yeni bir stilin belirginleştiği ve bu stilin klasik tarzla birlikte devam ettiği anlaşılmaktadır. Bu kuramsal çalışmanın kütüphane ve müzelerde bulunan Memlûk mushaflarıyla ilgili yapılacak olan araştırmalara katkı sunması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Memlük, Memlük sanatı, Memlük Kur'an'ları, Memlük Kur'an Sanatı, Memlük kitap sanatları

This study analyzes in a problematic context the manuscript mushafs [written copies of the Qur’an] that have an independent place in Mamluk art. The mushafs that have survived from the 267-year Mamluk dynasty have such rich variety that they can be classified uniquely. In addition, rare examples are found that remain hidden in different museums and libraries around the world. This theoretical study on the Mamluk mushafs is built on two main foundations. The first of these are the factors related to the sociocultural and political environment that were effective in preparing the Mamluk mushafs. The chaotic environment and changing borders in Islamic geography with the Mongol invasion and the crusades in the middle of the 13th century were effective at shaping Mamluk art, especially their mushaf art. The slave identity of the dynasty that had stood out as a military power and the interest of the members of the dynasty in the art of mushaf enabled the art-patronage relationship of this period to take on a unique character. Another factor shaping the mushaf art in the context of the patronage relationship in the Mamluks was the existence of religious institutional structures such as madrasahs, khanqahs, and tombs and the bipolar state of art that had diversified through Cairo and Damascus. The second pillar of the study is the ornamentation and writing features found in the mushafs. A previously unknown writing style had noteworthily been attempted in the Qur’an as prepared especially for the Baibars. A new style is understood to have become evident in the art of mushaf decoration after the second half of the 14th century under the leadership of Ibrahim al-Amidi, and this style continued alongside the classical style. This theoretical study aims to contribute to research on the Mamluk mushafs in libraries and museums.

Keywords:

Mamluk, Mamluk Art, Qur’an of the Mamluk, Qur’anic Art of the Mamluks, Mamluk Book Art,

PDF

___

Abou-Khatwa, Noha. “Calligraphers, Illuminators and Patrons: Mamluk Qur’ān Manuscripts from 1341–1412 AD in Light of the Collection of the National Library of Egypt”. University of Toronto, 2017.
Anonim. Kutsal Risalet Yazma Mushaf Sergisi Kataloğu. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2022.
Atıl, Esin. Renaissance of Islam: Art of the Mamluks. Smithsonian Institution Press, 1981.
Ayğan, Abdurrahim. “Osmanlılarda Silsile Geleneği ve Resimli Hanedan Silsilenameleri”. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
Behrens-Abouseif, Doris. The Arts of the Mamluks in Egypt and Syria: Evolution and Impact. Bonn: Bonn University Press, 2012.
———. The Book in Mamluk Egypt and Syria. Leiden: Brill, 2018.
Brinner, William M. “The Struggle for Power in the Mamluk State: Some Reflections on the Tranisition from
Bahri to Burji Rule.” İçinde Proceedings of the 26th International Congress of Orientalists, New Delhi, 4-10 January 1964, 231-34. New Delhi, 1964.
Çetin, Nihat M. “Aklâm-ı Sitte”. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi. 2:276-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
El-Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed. Kitâbü’s-Sülûk li-Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk. Editör Muhammed Abdulkadir Ata. 8 cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
Farhad, Massumeh. Kur’an Sanatı: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Hazineleri. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2016.
Gladib, Almut Von. “Suriye, Filistin ve Mısır: Eyyubiler, Memlûkler ve Haçlılar/Bezeme Sanatları”. İçinde
İslam Sanatı ve Mimarisi. editör Markus Hattstein ve Peter Delius. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2007.
Ḥamzah, Khālid. Late Mamluk Patronage: Qansuh Al-Ghuri’s Waqf and His Foundation in Cairo. Universal- Publishers, 2009.
James, David. Qur’ans of the Mamluks. London: Alexandria Press, 1988.
Keleş, Bahattin. “Selçuklu Medreseleri ile Memlûk Medreselerine Genel Bir Bakış”. Türk Dünyası Araştırmaları. 190 (2011): 195-207.
Kenney, Ellen V. Power and Patronage on Display: Mamluk Art in the New Galleries at the Metropolitan Museum. EB-Verlag, 2013.
Lapidus, Ira M. “Mamluk Patronage and the Arts in Egypt: Concluding Remarks”. Muqarnas 2 (1984): 173-81. https://doi.org/10.2307/1523064.
Luz, Nimrod. 10 Icons of Power and Religious Piety: The Politics of Mamlūk Patronage. Brill, 2014. https:// doi.org/10.1163/9789004279667_012.
———. The Mamluk City in the Middle East: History, Culture, and the Urban Landscape. New York: Cambridge University Press, 2014.
Öney, Gönül. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları: Architectural Decoration and Minor Arts in Seljuk Anatolia. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1988.
Petry, Carl F. “A Paradox of Patronage During the Later Mamluk Period”. The Muslim World 73. 3-4 (Ekim 1983): 182-207. https://doi.org/10.1111/j.1478-1913.1983.tb03264.x.
Rettig, Simon. “Allah’ın Kelâmını Şekillendirmek: Kur’an’ın 1000 ve 1700 Arası Görsel Kodifikasyonları”. İçinde Kur’an Sanatı: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Hazineleri. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. A’yanü’l-asr ve a’vanü’n-nasr. Editör Ali Ebu Zeyd, Mahmud Salim Muhammed, Nebil Ebu Amse, ve Muhammed Mev’ud. 6 cilt. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1998.
———. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Editör Ahmed el-Arnavud. 29 cilt. Beyrut: Dar İhya et-Turas el-Arabî, 2000. Serin, Muhittin. Hat Sanatı Tarihi: Ekoller ve Takipçileri. 2 cilt. İstanbul: Kubbealtı Akademisi, 2019.
Steenbergen, Jo Van. Order Out of Chaos: Patronage, Conflict and Mamluk Socio-Political Culture, 1341- 1382. Leiden: Brill, 2006.
Tanındı, Zeren. “Başlangıcından Osmanlı’ya Tezhip Sanatı”. İçinde Hat ve Tezhip Sanatı. 243-83. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2015.
———. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Ortaçağ İslam Ciltleri”. Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık. 4 (1990): 102-49.
———. Yazıda Ahenk ve Renk: Sadberk Hanım Müzesi Koleksiyonundan Sanatlı Kitaplar Belgeler ve Hüsn-i Hatlar. 2 cilt. İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi, 2019.
Uludağ, Süleyman. “İbn Haldun”. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi. 19:538-43. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
The British Library. “Volume one of a seven-volume Qur’an commissioned by Rukn al-Dīn Baybars, later Sultan Baybars II”. Erişim 05 Ocak 2023. https://access.bl.uk/item/viewer/ark:/81055/vdc_100056070006.0x000001.
Yiğit, İsmail. “el-Melikü’l-Eşref Şa‘bân”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi. 29:66-67. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
———. İslam Tarihi: Memlûkler. İstanbul: Kayıhan, 1991.
———. “Memlükler”. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi. 29:90-97. Ankara: TDV Yayınları, 2004. Zeydan, Corci. İslam Uygarlıkları Tarihi. Çeviren Nejdet Gök. 2 cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
SSM, Sakıp Sabancı Müzesi. “Sultan II. Bayezid tuğralı vakfiye”. Erişim 04 Ekim 2022. https://digitalssm. org/digital/collection/Kitapvehat/id/179812/rec/3
SSM, Sakıp Sabancı Müzesi. “Vakfiye”. Erişim 04 Ekim 2022. https://digitalssm.org/digital/collection/ Kitapvehat/id/103901/rec/4
The British Library. “Volume one of a seven-volume Qur’an commissioned by Rukn al-Dīn Baybars, later Sultan Baybars II”. Erişim 05 Ocak 2023. https://access.bl.uk/item/viewer/ark:/81055/vdc_100056070006.0x000001.