Mehmed Zihni Efendi’nin Eserlerinde Arapça Sözlükleri Kullanma Usulü

Bu makalede Osmanlı’nın son dönem ilim adamlarından Mehmed Zihni Efendi’nin (ö. 1913) Arap dili ve edebiyatı üzerine yazdığı el-Müntehab, el-Muktedab ve el-Kavlü’l-ceyyid adlı eserleri üzerinden ilmî çalışmalarında Arapça sözlük kaynaklarını nasıl kullandığı incelenmiştir. Zihni Efendi’nin özel kütüphanesinde bulunan sözlüklere düştüğü okuma notları onun sözlüklerle olan ilişkisini ortaya koyması bakımından araştırmamızın diğer bir kaynağını oluşturmuştur. Zihni Efendi’nin özellikle Arap dili ile alakalı eserlerinde farklı sebeplerle birçok sözlüğe başvurduğu ve sözlükleri oldukça etkin ve tenkit edici bir şekilde kullandığı göze çarpmaktadır. Yirmi altı sözlük kullandığını tespit ettiğimiz Zihni Efendi’nin başvurduğu sözlükler daha çok Arapça ve Arapça-Türkçedir. Sözcükleri adeta bir sözlük yazarı tecessüsüyle irdeleyen Zihni Efendi kelimelerin anlamları, kökenleri, geçirdikleri lafız ve anlam değişimleri, hatalı kullanımları, morfolojik özellikleri hakkında bilgiler vermiştir. Kelimeleri açıklarken Arap toplumunun tarih ve kültürüyle ilgili bilgiler sunmuştur. Bazen gramer kurallarını sözlüklere başvurarak izah etmiştir. Sözlüklerden aktardığı bilgileri olduğu gibi değil birbirleriyle karşılaştırarak, tahkik ve tenkit ederek vermiştir. Ayrıca sözlüklerdeki bazı bilgileri dil bilgisi ve edebiyat kitaplarındaki bilgilerle de karşılaştırmıştır. Zihni Efendi, Arapça kelime, deyim ve atasözlerinin Türkçe karşılıklarını doğru ve kullanıma uygun olarak vermeye özen göstermiştir. Müracaat ettiği sözlüklerde bulunan bazı Türkçe karşılıkları beğenmeyerek yeni karşılıklar önermiş ve yanlış gördüklerini ise tashih etme yoluna gitmiştir. Zihni Efendi gerek eserlerinde sözlüklere yaptığı atıflar gerek kütüphanesindeki sözlüklere yazdığı notlarla bize dönemin sözlük okuma ve kullanma kültürü hakkında fikir vermektedir. Bu araştırma bir yandan bir Osmanlı âliminin sözlüklerle olan ilişkisini ele alarak özellikle kitap kültürünün bu yönüne ışık tutmaya çalışmakta, diğer yandan bilimsel araştırmalarla ilgilenenler arasında sözlüklerin daha etkin bir şekilde kullanılması gerektiğini vurgulamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Mehmed Zihni Efendi, sözlükbilim, Arapça-Türkçe sözlük, Osmanlı Devleti son döneminde Arapça öğretimi

Mehmed Zihni Efendi’s Method of Using Arabic Dictionaries in his Books

Mehmed Zihni Efendi (d. 1913) was a distinguished Arabic language education scholar in the late Ottoman Empire. This article focuses on his use of Arabic dictionaries in his scholarly studies. A competent and meticulous scholar, he utilized dictionaries for varied reasons and approached them critically. He used 26 dictionaries, predominantly bilingual Arabic-Turkish and Arabic. This study attends to Mehmed Zihni Efendi’s al-Muntakhab, al-Muqtadab, and al-Qawl al-Jayyid, works related to Arabic language and literature. It also addresses his marginal notes on the dictionaries in his private library. The information he conveyed in his dictionaries always included critique, comparison, or analysis. He approached the errors in printed works with caution, expressed his evaluation of them, and occasionally preferred to use other editions and copies of texts in the related domain. Mehmed Zihni Efendi contemplated the vocalization of Arabic words to prevent misunderstanding and to correct misuse, comparing his vocalization with the usage of the words in other grammatical and literary works. In addition to instantiating, he inserted new definitions, elucidated the origins, noted changes in meanings, indicated misuse, and explained the morphological features of the words. He also offered historical and cultural information on Arab society and clarified the grammatical rules of the Arabic language in his insertions.

Keywords:

Mehmed Zihni Efendi dictionary usage, lexicology, Arabic-Turkish lexicon, Arabic in late Ottoman Empire,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel.. neşr., Şuayb el-Arnaût v.dgr.. I-XLV, Müessetü’r-risâle, 1421/2001.
Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
----------. Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2015.
Arslan, Ahmet Turan. “Askerî, Ebû Hilâl.” DİA. III, İstanbul, 1991: 489-90.
----------. “Beylerbeyi Sakinlerinden Mehmed Zihni Efendi.” Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VI: Bildiriler. I-II, İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2009.
----------. Son Devir Osmanlı Âlimlerinden Mehmed Zihni Efendi Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
Attâr, Ahmed Abdülgafûr. Mükaddimetü’s-sıhâh. Beyrut: Dâru’l-ilm, 1984.
Başaran, Selman. “el-Fâik fî Garîbi’l-Hadîs.” DİA. XII, İstanbul, 1995: 102.
el-Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. I-VIII, İstanbul: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1979.
Bulğen, Mehmet. “Klasik Dönem Kelâmında Dilin Gücü.” Nazariyat. 5/1 (Nisan 2019): 37-79.
Cerrahoğlu, İsmail, “Garîbü’l-Kur’ân.” DİA. XIII, İstanbul, 1996: 379-80.
Çankaya, Mücellidoğlu Ali. Yeni Mülkiye Târihi ve Mülkiyeliler. I-VIII, Ankara: Mars Matbaası, 1968-69.
Çöğenli, M. Sadi. “Mutarrizî.” DİA. XXXI, İstanbul, 2006: 375-77.
Çöğenli, M. Sadi ve Kenan Demirayak. Arap Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, 2000.
Derveze, İzzet. Osmanlı Filistininde Bir Posta Memuru, çev., Ali Benli. Klasik Yayınları, 2007.
Elmalı, Hüseyin. “Ebû Zeyd el-Ensârî.” DİA. X, İstanbul, 1994: 270-71.
Ergin, Ali Şakir. “Hafâcî, Şehâbeddin.” DİA. XV, İstanbul, 1997: 72-3.
Ermiş, Hamza. Mehmed Zihni Efendi Hayatı, Eserleri ve Arapça Öğretimindeki Yeri. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2011.
Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Ya‘kub. el-Kâmûsü’l-muhît. nşr., Mektebü tahkiki’t-turâs fî Müesseseti’r-risale. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2005.
Gökhan, Elif Gül. “Mehmed Zihni Efendi’nin Arap Lügatçiliğindeki Yeri.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2018.
Gümüş, Sadrettin. “et-Taʻrîfât.” DİA. XL, İstanbul 2011: 29-30.
----------. “Radî el-Esterâbâdî.” DİA. XXXIV, İstanbul 2007: 387-88.
Gündüzöz, Soner. “Arap Sözlük Bilimi ve Sözlük Çalışmaları.” İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed., İsmail Güler. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2015.
İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları.” Osmanlı Medeniyeti Tarihi. ed., Ekmeleddin İhsanoğlu. I-II, İstanbul: Feza Gazetecilik, 1999.
Kallek, Cengiz. “Desûkî, Muhammed b. Ahmed.” DİA. IX, İstnabul, 1994: 214.
Kandemir, M. Yaşar. “Garîbü’l-hadîs.” DİA. XIII, İstanbul, 1996: 376-78.
Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbn Düreyd.” DİA. XIX, İstanbul, 1999: 416-19.
Kılıç, Hulusi. “el-Kâmûsü’l-muhît.” DİA. XXIV, İstanbul, 2001: 287-88.
----------. “Esâsü’l-Belâga.” DİA. XI, İstanbul, 1995: 357.
----------. “Tâcü’l-luga.” DİA. XXXIX, İstanbul, 2010: 356-57.
Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. haz., Mehmet Ali Yekta Saraç. I-III, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
Mehmed Zihni Efendi. el-Muktedab. Marifet Yayınları, ‘ts.’.
----------. el-Müntehab. Marifet Yayınları, ‘ts.’.
----------. el-Kavlü’l-ceyyid. İstanbul: Matbaa-i Âmire, ‘ts.’, Tıpkıbasım, Üsküdar: Âsitâne, ‘ts.’.
Meydâni, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Mecma‘u’l- emsâl. nşr., Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. I-II, Beyrut: Dâru’l-ma ̒rife, ‘ts.’.
Nizami, K. A.. “Fettenî.” DİA. XII, İstanbul, 1995: 486.
Öngören, Reşat. “İshak Hocası.” DİA. XXII, İstanbul, 2000: 533-34.
Öztürk, Mustafa ve M. Suat Mertoğlu. “Zemahşerî.” DİA. XLIV, İstanbul, 2013: 235-38.
Pakalın, Mehmed Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I-III, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971.
Sertoğlu, Midhat. Osmanlı Tarih Lûgatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1986.
Şerkâvî, Ahmed. Mu΄cemü’l-meâcim. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslamî, 1993.
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Halîl b. Ahmed.” DİA. XV, İstanbul, 1997: 309-12.
----------. “Seâlibî, Ebû Mansûr.” DİA. XXXVI, İstanbul, 2009: 236-39.
Turan, Abdülbaki. “İbn Mâlik et-Tâî.” DİA. XX, İstanbul, 1999: 169-71.
Tüccar, Zülfikar. “Meydânî, Ahmed b. Muhammed.” DİA. XXIX, Ankara, 2004: 501-2.
Tülücü, Süleyman. “Asmaî.” DİA. III, İstanbul, 19991: 499-500.
----------. “el-Müzhir.” DİA. XXXII, İstanbul, 2006: 251-52.
Uzun, Ayşe. “Hicrî İlk Dört Asırda Tefsir-Sözlük İlişkisi.” Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2019.
Yakûb, Emîl Bedî΄. el-Meâcimü’l-lugaviyyetü’l-Arabiyye bed’etüha ve tetavvüruha. Beyrut: Dâru’l-ilm, 1985.
Yavuzarslan, Paşa. Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem Yayıncılık, 2009.
Zavalsız, Halit. “Ebü’l-Haccâc el-Belevî.” DİA. X, İstanbul, 1994: 322.
Ziriklî, Hayreddin. el-Aʻlâm. I-VIII, Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-melâyin, 1992.
Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. Tâcü’l-luga ve sıhâhü’l-arabiyye. I-II, Mısır, 1292 (1875), Beyazıt Yazma Eser Ktp., Zeyl II. Defter, nr. 15561-62.
Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Mukrî. el-Misbâhu’l-münîr. I-II, Mısır: Matbaa-i Âmire 1289 (1872), Beyazıt Yazma Eser Ktp., Zeyl II. Defter, nr. 15565-66.
Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub. el-Kâmûsü’l-muhît. I-IV, Mısır: Bulak 1301 (1883), Beyazıt Yazma Eser Ktp., Zeyl II. Defter, nr. 15522-25.
Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît (Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi). I-III, İstanbul: Matbaa-i Âmire 1268 (1852), Beyazıt Yazma Eser Ktp., Zeyl II. Defter, nr. 15594-96.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtezâ Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. I-X, Mısır: Matbaa-i Hayriye 1306 (1889), Beyazıt Yazma Eser Ktp., Zeyl II. Defter, nr. 15526-1535.