Yahyâ bin Muhammed Gaffârî’nin Cevher-nâmesi Yâkûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me’âdin’e, nüshalarına ve muhtevasına dair

Türkçe yazılmış cevher-nâmelerden biri olan Yâkûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me’âdin ve Kitâbu Cevheri’l-Cevâhir adlarıyla bilinen eser, Yahyâ bin Muhammed Gaffârî tarafından 16. yüzyılda kaleme alınmıştır. Gaffârî, kitabı Şehzâde Korkud’un (ö. 1513) en sadık devlet adamı olan Piyâle Bey’in emriyle yazmış ve tamamladıktan sonra şehzâdeye sunmuştur. Biri yurt dışında, beşi de yurt içinde olmak üzere altı nüshası bilinen eserin Topkapı Sarayı Müzesi Hırka-i Saadet bölümündeki nüshası yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Ancak çalışmada, yararlanılan da dâhil olmak üzere diğer nüshalar hakkında hiçbir bilgiye yer verilmemiştir. Bu zamana kadar yapılmış olan cevher-nâmelerle ilgili çalışmalarda ise Yahyâ bin Muhammed Gaffârî’nin cevher-nâmesinden bahsedilmiş; ancak metni hem nüshaları hem de muhtevası bakımından ayrıntılı olarak ele alan bir yayın mevcut değildir. Eser hakkında önceden kaleme alınan yüksek lisans tezi, makale vb. çalışmalardaki bilgiler gözden geçirildiğinde bunlarda bazı eksiklikler olduğu da görülmektedir. İşaret edilen eksiklikler nedeniyle bu makalede, Yahyâ bin Muhammed Gaffârî’nin Yâkûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me’âdin adlı eserine ait nüshaların hepsi ayrıntılı olarak tekrar ele alınmıştır. Cevher-nâmenin muhtevası, bilinen tüm nüshaları karşılaştırılarak ortaya konmuş, bunlar benzerlikleri ve farklılıkları bakımından incelenerek tanıtılmıştır. Eserin muhtevası L. ve İÜ-423 nüshalarından hareketle ele alınmıştır. Söz konusu farklılıklar bize kitabın sağlam bir metninin ortaya konmasının ancak nüsha karşılaştırması yapılmasıyla mümkün olduğunu göstermiştir. Bu noktada örnek teşkil etmesi düşüncesiyle makalenin sonunda eserin tüm nüshalarında yer alan bir bölümünün tenkitli metni verilmiştir. Böylece, Gaffârî’nin cevher-nâmesi ve metnin tespit ettiğimiz nüshaları hakkında bu zamana kadarki en kapsamlı tanıtmanın yapılmasına çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Yahyâ bin Muhammed Gaffârî, Yâkûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me’âdin, Kitâbu Cevheri’l-Cevâhir, cevher-nâme, cevâhir-nâme

About Yahyâ bin Muhammed Gaffârî's ore book called Yâkûtatü'l-Mehazin fî Cevâhiri'l-Ma'adin, its copies and its content

The work, known as Yâqûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me'âdin and Kitâbu Cevheri’l-Cevâhir, which is one of the ore-names written in Turkish, was written by Yahyâ bin Muhammed Gaffârî in the 16th century. Gaffari wrote the book by the order of Piyale Bey, who was the most loyal statesman of Şehzade Korkud (d. 1513), and presented it to the prince after completing it. The copy of the work, of which six copies are known, one abroad and five in the country, has been studied as a master's thesis in the Topkapı Palace Museum Hırka-i Saadet section. However, no information about the other copies, including the one used, was included in the study. In the studies on ore-names made up to this time, Yahyâ bin Muhammed Gaffârî's ore-name was mentioned; however, there is no publication that deals with the text in detail in terms of both its copies and its content. Master's thesis, article, etc. written beforehand about the work. When the information in the studies is reviewed, it is seen that there are some deficiencies in them. Due to the deficiencies pointed out, in this article, all the copies of Yahyâ bin Muhammed Gaffârî’s Yâqûtatü’l-Mehâzin fî Cevâhiri’l-Me’âdin were discussed in detail. The content of the ore-nâme was revealed by comparing all known copies, and these were introduced by examining them in terms of their similarities and differences. The content of the work has been handled with reference to the copies of L. and İÜ-423. These differences have shown us that it is only possible to present a solid text of the book by comparing copies. At this point, the critical text of a part of the work, which is included in all copies of the work, is given at the end of the article in order to set an example. Thus, it has been tried to make the most comprehensive introduction to Gaffârî's ore-name and the copies of the text we have identified so far.

Keywords:

Yahyâ bin Muhammed Gaffârî, Yâqûtatü, Kitâbu Cevheri’l-Cevâhir, ore book,

PDF

___

Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi.
Ak, M. (2004). Leke-nâme ve Panzehir Risâlesi, Tarih Dergisi/Turkish Journal of Hıstory, (39): 97-124.
Aksoy, G. (2018). Aristoteles’in Taşlar Kitabı, Kitâbu’l Ahcâr li-Aristâtâlîs, İnceleme - Arapça Metin - Çeviri - Yorum, İstanbul: Büyüyenay.
Argunşah, M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Tuhfe-i Murâdî İnceleme-Metin-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Bektaş, İ. (2008). Kitâb-ı Cevherü’l-Cevâhir (İnceleme-Metin-Dizin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi], Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Demir, R. ve Kılıç, M. (2003). Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi'nde Yazılmış İki Cevâhirnâme, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 14 (14): 1-64.
Gökyay, O. Ş. (1991). Kitab-ı Cevherü’l-Cevâhir, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi. 171-182.
İzgi, C. (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim, Tabiî İlimler (II), İstanbul: İz.
Kara, S. (2016). Farklı Nüshalar Işığında Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhirnâmesi’nin Tenkitli Metni, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), (56): 1105-1124.
Komisyon (2006). Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi Vol. 1-2, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA).
Kurtulmuş, F. (2020). Tansukname-i İlhânî (Giriş - Metin - Notlar - Sözlük). [Yayımlanmamış doktora tezi], Ardahan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
Kutlar, F. S. (2003). İki Türkçe Cevâhir-nâmeye ve Cevherlerin Etkilerine Dair, Millî Folklor, (58/Yaz): 121-128.
Kutlar, F. S. (2005). Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme, Ankara: Öncü Kitap.
Murad, S. (2019). Cevher-Nâme-i Sultân Murâdî (İnceleme- Tenkitli Metin- Dizin– Tıpkıbasım), İstanbul: DBY.
Murad, S. ve Ateş, B. (2018). Muhammed b. Garsüddîn el-Halebî’nin Cevher-Nâme’si, Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), 2(3): 97-116.
Redhouse, J.W. (1992). A Turkish and English Lexion; Shewing in English the Significations of the Turkish Terms, İstanbul: Çağrı.
Steingass, F. J. (1998). Persian-English Dictionary. İncluding The Arabic Words And Phrases To Be Met With İn Persian Literature, Librairie du Liban, İstanbul: Çağrı.
Cevâhir-nâme. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazma Eserler, Demirbaş No: NEKTY00423.
Cevherü’l-cevâhir. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazma Eserler, Demirbaş No: NEKTY07020.
Cevherü’l-cevâhir. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazma Eserler, Demirbaş No: NECTY07020.
Kitâb-ı Cevher-nâme. Süleymaniye Kütüphanesi Nuruosmaniye Koleksiyonu, 34 Nk 3762/1.
Kitâbu Cevheri’l-Cevâhir, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hırka-i Saadet, No: 340.
Kitâbu Yâkûtatü’l-mehâzin fî cevâhiri’l-me’âdin. Leipzig Üniversitesi Kütüphanesi İslâmî Yazmalar Koleksiyonu, B. or. 076.
Kitâbu Yâkûtatü'l-Mehâzin fi Cevheri'l-Me’âdin. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazma Eserler, Demirbaş No: NECTY00423.
Yâkûtatü’l-mehâzin fî cevâhiri’l-me’âdin. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 1389.