Eski Türkçeden orta Türkçeye artuk sözcüğü ve türevlerinde görülen anlam genişlemesi ve metaforlaşma

İnsan zihninde bilinçdışı gerçekleşen metaforik eşleştirme, toplumun kültürel değerleri ile başka bir boyut kazanmaktadır. Zihinde gerçekleşen metaforlar, toplumların sahip oldukları kültürel değerleri ve inançları ile örtüşebildiği gibi çelişebilmektedir de. Bu çelişkili durumun en somut örneklerine o topluma ait dilsel malzemelerde rastlanılır. Eldeki çalışma Maniheist, Budist ve İslami çevrede yazılan eserlerde artuk ve türevlerinde görülen anlam çeşitliliğini örneklendirmeye ve aynı zamanda bu çeşitliliğin nedenini açıklamaya çalışmaktadır. Artuk, Türk runik harfli metinlerden itibaren tanıklık edilen bir sözcüktür. Bu sebeple sözcüğün başlangıçta ve daha sonraki süreçte yer aldığı işlevsel kategorinin takibi kolaylıkla yapılabilmektedir. İlk olarak isim, sıfat ve son çekim edatı işlevinde kullanılan ilerleyen süreçte de kalıcı zarf işleviyle gramerleşmenin ara kategorisinde yerini alan artuk sözcüğünün aynı zamanda süreç içerisinde farklı kavram alanlarını karşılar hale geldiği, başka bir ifade ile anlam genişlemesine uğradığı görülmektedir. Yazıtlardan, Maniheist, Budist ve İslami çevrede yazılan metinlerden oluşturulan korpusta sözcüğün hem olumlu hem de olumsuz anlam alanını karşılayacak şekilde bir anlam genişlemesine uğradığına tanıklık edilmiş ve bu durum Kavramsal Metafor Teorisi ile açıklanmıştır. Artuk ve türevlerinin anlamlandırılmasında ÇOK OLAN YUKARIDADIR, İYİ OLAN YUKARIDADIR, ERDEMLİ OLAN YUKARIDADIR şeklindeki metaforlarla ÇOK OLAN TAŞAR, DAHA AZ İYİDİR, DAHA KÜÇÜK DAHA İYİDİR şeklindeki metaforların ne denli belirleyici olduğu Türk diline ait tarihî metinlerle ispat edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Artuk ve türevleri, Anlam genişlemesi, Kavramsal Metafor Teorisi

PDF

___

AY Süü Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur, Vorworte und das erste Buch, Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarnaprabhāsottamasūtra), Berliner Turfantexte XVIII. Turnhout: Brepols.
AY III Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5.Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:1.
AY IV Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AY VII Çetin, E. (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
AY VIII Çetin, E. (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
AY IX Uçar, E. (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını, Tercüme, Açıklamalar ve Dizin. İzmir: Dinazor Kitabevi Yayınları.
Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Literatursprachen Mittelasiens. Leiden: Brill.
BK/KÇ /Tun. Ölmez, M. (2015). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Üçüncü Baskı, Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
BT III Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sutra. Berliner Turfantexte III. Berlin: Akademie Verlag.
BT V Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte. Berliner Turfantexte V. Berlin: Akademie Verlag.
BT VIII Kara, G. ve Zieme, P. (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas Tiefer Weg von Sa-skya Pandita und der Manjusrīnāmasamgīti. Berliner Turfan Texte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
BT XXI Wilkens, J. (2001). Die Drei Körper Des Buddha (Trikāya) Berliner Turfan Texte XXI, Turn-hout: Brepols.
BT XXIII Zieme, P. (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Berliner Turfantexte XXIII. Berlin: Brandenburgische Akademie der Wissenschaften.
CC Argunşah, M. ve Güner G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteeth- Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Das. Elmalı, M. (2016). Daşakarmapathāvadānamālā. Ankara: TDK Yay.
DLT Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to Lexicon Vol. II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri Oğuz Türkçesine Dayalı Tarihsel-Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü Etimolojik Sözlük Denemesi I (A-N). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HKT Sağol, Gülden (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi.
HT X Tezcan, S. (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm. Ankara.
Huast. Özbay, B. (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
İKP Hamilton,, J. R. (1998). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Budhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Çev. V. Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Johnson, C. R. (1999). Constructional Grounding: The Role of Interpretational Overlap in Lexical and Constructional Acquisition, Unpublished doctoral Dissertation, University of California, Berkeley.
Karaman, Hayrettin vd. (20004). Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakdı Yayınları/86A.
Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk-Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yay.
KB Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I Metin. İkinci Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KE Ata, A. (2019). Rabġūzī Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) Giriş-Metin-Dizin I.Cilt; Tıpkıbasım 2. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kövecses, Z. (2002). Metaphor - A Practical Introduction. New York: Oxford University Press.
Kövecses, Z. (2017). Conceptual metaphor theory. The Routledge Handbook of Metaphor and Language. New York: Routledge, s. 13-27.
Küçük, O. (2016). Çağdaş Metafor Teorisi: George Lakoff Ve Mark Johnson, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Lakoff, G. ve Johnson, M. (1980). Metaphors We Live by, Chicago: Chicago University Press.
Lakoff, G. (1987). Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. Chicago: University of Chicago Press.
Lakoff, G. ve Johnson, M. (1999). Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought. New York: Basic Books.
Lakoff, G. ve Johnson, M. (2022). Metaforlar: Hayat Anlam ve Dil. Çev. Gökhan Yavuz Demir. İstanbul: Lingua Yayınları.
Maitr. Tekin, Ş. (1976a). Uygurca Metinler II. Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya İle Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Ankara: Sevinç Matbaası.
ME (P-Y) → Ayaz, G. Ö. (2020). Mukaddimetü’l-Edeb Paris Ve Yozgat Nüshaları (Giriş-Metin-Dizin), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
ME Yüce, N. (2014). Ebul Kâsım Cârullâh Mahmûd Bin Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-Zemahşerî el-Hvârizmî Mukaddimetü’l-Edeb Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK Yayınları.
MM Toparlı R. ve Argunşah M. (2014). Muīnü’l-Mürīd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
MN Şimşek Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş-Metin-Dizin. 2 Cilt, Ankara: Akçağ Yayınları.
Narayanan, S. (1997). Embodiment in Language Understanding: Sensorymotor Representations for Metaphoric Reasoning About Event Descriptions. Unpublished Doctoral Dissertation, University of California, Berkeley.
NF Mahmud Bin Ali (2014). Nehcü’l-Ferādīs Uştmaḫlarnıŋ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) Tıpkıbasım ve Çeviri Yazı: Janos Eckmann, Yayımlayanlar: Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar, Dizin-Sözlük: Aysu Ata, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
OA Tef. Borovkov, A.K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar). Çev. Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Räsänen, M. (1957). Materialen Zur Morphologie Der Türkischen Sprachen. Helsinki: Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica.
Ryl. Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). 2. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (1976b). Eski Türkçe. TDEK. Ankara. s.42-192.
Tekin, T. (2003). Makaleler I Altayistik. Yayıma Hazırlayan: Emine Yılmaz, Nurettin Demir, Ankara: Grafiker Yayınları.
TİEM 73 Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
TİEM 73 Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin). Hacettepe Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
TT II Bang, W. ve Gabain A. V. (1929). Türkische Turfan-Texte II. Manichaica. ss.: 411-430. SPAW.
https://www.nisanyansozluk.com/ erişim tarihi 2023.01.22.
https://sozluk.gov.tr/ erişim tarihi 2023.01.22.