Üsküdarlı Aşkî Dîvân’ında Dînî ve Tasavvufî Muhtevâ

Türk İslam Edebiyatı sahası içerisinde yer alan dîvân şiirinin kaynakları arasında; âyet-i kerîmeler, hadîs-i şerîfler, peygamberlerin hayat hikâyeleri, dînî ritüeller ve tasavvufî ıstılâhların önemli bir yerinin olduğu bilinmektedir. Sade ve samimi bir dille söylediği manzûmeleriyle 16. yüzyıl dîvân şiirinin önde gelen şâirlerinden olan Üsküdarlı Aşkî de; mutasavvıf bir şâir olmamasına rağmen bahsi geçen pek çok dînî ve tasavvufî kavramı çeşitli vesîlelerle manzûmelerinde kullanmıştır. Bu çalışmada, öncelikle Üsküdarlı Aşkî’nin Dîvân’ında geçen dînî ve tasavvufî kelime, tâbir ve kavramlar belirlenerek fişlenmiştir. Ardından dinî ve tasavvufî mânâda ortak anlam ve imgelere sahip kelime, tâbir ve kavramlar bir araya getirilerek kendi içerisinde sınıflandırılmıştır. Kendi içerisinden sınıflandırılan bu kavramlar metin içerisinde toplu olarak verildikten sonra saptanan bu unsurların Aşkî`nin manzûmelerinde nasıl ve ne şekilde kullanıldıkları, müellif tarafından bu kavramlara ne mânâlar yüklendiği, bu kavramların ne gibi hayallere konu edildiği bazı örnek beyitler ve bu beyitlerin açıklamaları verilerek tahlil edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Türk İslam Edebiyatı, Din, Tasavvuf, Dîvân Şiiri, Üsküdarlı Aşkî.

PDF

___

Afifî, E. A. Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Âyet ve Hadislerle Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meali. çev. Mehmet Yaşar Kandemir ve Halit Zavalsız ve Ümit Şimşek. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1983.
Baş, Mehmet Şamil. Vahdetnâmeler ve Aşkî Mustafa Efendi’nin Vahdetnâmesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
Canatan, Kadir “Dini Bir Beyan Biçimi Olarak Tasavvuf: Sosyolojik Bir İzah Denemesi”. Akademik Platform Dergisi 1/1 (2017): 77-84.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2005.
Çağbayır, Yaşar. Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
Çelebioğlu, Âmil. “Türk Edebiyatında Manzum Dinî Eserler”. (Türkiye II. İslâm İlimleri Kongresi, İstanbul 18-20 Eylül 1981). 153. Şükrü Elçin Armağanı. Ankara, 1983.
Çetin, Altan. Mevlevîlik ve Bektâşîlik’teki Bazı Benzeşmelere Dâir. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Araştırma Dergisi 78 (2016): 15-34.
Demir, Zafer. “Sosyolojik Açıdan Edebiyat ve Din”. Uluslararası Toplum ve Kültür Çalışmaları Dergisi 1 (2018): 14.
Dönmez, İbrahim Kâfi. “Namaz”. İslam’da İnanç, İbâdet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. 3:427-446. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
Ebu Mansur Muhammed el-Bağdâdî. Usûlü’d-Dîn. Bağdat: Darü'l Medine, 1037.
Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. .İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Erginli, Zafer (ed.). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınları, 2006.
Ergün, Sadeddin Nüzhet. Türk Şâirleri. 4 Cilt. İstanbul: 1936-1945.
Erkal, Mehmet. “Zekat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44:197-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Gelibolulu Mustafa Âli. Künhü’l-Ahbâr, haz. Mustafa İsen. Ankara: T.C. Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
Hamidullah, Muhammed. “İslam’da Hac”. trc. M. Akif Aydın. İslam Tetkikleri Dergisi 8 (2012): 123-162.
İsmail b. Muhammed Aclûnî. Keşfü’l-Hafâ ve Muzîlü’l-İlbâs ‘Amme’s-Tehara Mine’l-Ehâdîs ‘Alâ Elsineti’n-Nâs. Beyrut: Dâr-ı İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1352 /1933.
Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Birim Yayıncılık, 1998.
Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004.
Kılıç, Mahmut Erol. Sûfî ve Şiir – Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. 7. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ. haz. Aysun Sungurhan. Ankara: T.C. Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
Komisyon. “Aşkî”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. 1:205. İstanbul: Dergah Yayınları, 1977.
Muhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmiu’s-Sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
Mutçalı, Serdar. Arapça – Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
Öngören, Reşat. “Tasavvuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/119-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Pala, İskender. Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2000.
Pala, İskender. Aşkî, Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Dîvânı I-II. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 1983.
Sinanoğlu, Mustafa. “İbâdet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Şemsettin Sâmî. Kâmus-i Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978.
Tümer, Günay. “Din”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9:312-320. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Uzun, Süreyya. Üsküdarlı Aşkî Dîvânı Tenkitli Metin, Nesre Çeviri ve 16. yy. Osmanlı Hayatının Divandaki Yansımaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Üstüner, Kaplan. Dîvân Şiirinde Tasavvuf. Ankara: Birleşik Yayınları, 2007.
Vanlı, Murat. 17. Yüzyıl Türk Şiirinde Tasavvuf Telakkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
Yazar, Sadık. “XVI. Yüzyıl Şâirlerinden Üsküdarlı Aşkî’nin Eserleri Hakkında Yeni Tespitler”. Türkiyat Mecmuası 21/1 (2011): 375-393.
Yazar, Sadık. Üsküdarlı Aşkî’nin İki Tasavvufî Mesnevisi: Tercüme-i Muhtârnâme ve Menâzilü’s-Sâlikîn. İstanbul: Okur Akademi Yayınları, 2012.
Yitik, Ali İhsan. “Oruç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33:414-416. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.