Ahmet Mithat Efendi’nin Dinler Tarihi Kitabı Ve Dersleri Üzerine Bazı Tespitler

19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Batı akademisine giren bir bilim dalı olan dinler tarihini benimseme noktasında, Osmanlı eğitim sisteminin geç kaldığı söylenemez. Zira Şemseddin Sami’nin Esatir’i ile dinler tarihi literatürü adına eserler verilmeye başlandığı gibi daha ilk dârülfünundan itibaren dinler tarihi dersleri yüksek öğretim müfredatına girmiştir. Ahmet Mithat Efendi’nin bu serüvende farklı ve önemli bir yeri vardır. O, dârülfünunda okutulan ilk dinler tarihi ders kitabının yazarıdır. Tarih-i Edyan (Tedrisî Tarih-i Edyan) ismini taşıyan bu eserinde A. Mithat, dinî gelenekleri anlatmaya geçmeden önce; dinler tarihi dersinin/biliminin gereği ve önemi, çalışma metotları, faydaları ve kaynakları gibi konuları ele alır. Dönemin revaçta problematiği dinlerin kökeni ve gelişim süreçleri gibi meselelere geniş yer ayırır. Eserinin satır aralarında, devrin evrimci ve pozitivist bakış açısıyla geleneksel görüşleri tevil etme çabası sezilir. A. Mithat, Kur’an’ın bilimle çelişmeyeceğine tam bir itimatla, bilimsel verilere sonuna kadar kapı aralar. Onda, Müslüman zihinleri Batı’nın kimi “tehlikeli” fikirlerinden muhafaza etme ve İslam geleneğinin kimi iddialarını savunma kaygısı da kendini gösterir. Bu onun dinler tarihi anlatımına kelâmi bir ton katar. A. Mithat için dinler tarihi, dünya dinlerini tanıtırken âdeta İslam’ın rüçhaniyetini ortaya koyacak bir bilim dalıdır. Metnin en ilgi çekici ve iddialı yönlerinden biri, dinin kökenini ve insanın tekâmül serüvenini irdelerken Kur’ani hassasiyetleri gözetme çabasıdır. Bu yönüyle eser dinler tarihine yeni açılımlar sağlarken geleneksel yorumlardan gelebilecek eleştirileri göze alır. A. Mithat’ın, eserinde din psikolojisi ve din sosyolojisi adına serdettiği düşünceler de ıskalanmamalıdır. Elinizdeki makale, Tedrisî Tarih-i Edyan çerçevesinde A. Mithat’ın bahsi geçen hususlara dair görüşlerini değerlendirmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Dinler Tarihi, Ahmet Mithat Efendi, Tarih-i Edyan, Tedrisî Tarih-i Edyan, Dârülfünun

PDF

___

Adıbelli, Ramazan. “Âdem’den Önce Adamlar Var Mıydı? Kitab-ı Mukaddes Eleştirisi Bağlamında Isaac la Peyrère’in Önâdemiler Hipotezi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 47 (2019/2), 35-65.
Ahmed Midhat Efendi. Tedrîsi Tarih-i Edyan. nşr. Aksekili Ahmed Hamdi. İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1329/1911. Ahmed Midhat Efendi. Tedrîsi Tarih-i Edyan. nşr. Eşref Hazretleri. İstanbul: Hukuk Matbaası, 1330-1332/1912-1914.
Ahmed Midhat Efendi. Her Peygamberin Müjdesi Son Peygamber: Beşair-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye. haz. Mehdi Ali Seçkin. İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları, 2007.
Ahmed Midhat Efendi. Paris’te Otuz Bin Budist. haz. Kudret Savaş. İstanbul: Büyüyen Ay, 2021.
Ahmet Mithat Efendi. Dinler Tarihi: Dârülfünun’da Okutulan İlk Dinler Tarihi Ders Kitabı. haz. Ali Gül. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
Ahmet Mithat Efendi. Beşir Fuad. çevrimyazı N. Ahmet Özalp. İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 1996.
Ahmet Mithat Efendi, Müdafaa (1. Cilt). haz. Harun Ceylan. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
Ak, Murat. “Ahmet Mithat Efendi'nin Batı'yı Tanıma Çabasına Bir Bakış”. Marife 3 (Kış 2006), 247-267.
Alıcı, Mehmet. “Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi Târîh-i Edyân Dersi: Ahmed Midhat Efendi Örneği”. Dârülfünûn İlahiyat Sempozyumu. 223-228. İstanbul: Ada Ofset, 2009.
Atasağun, Galip. “Türkiye’de Dinler Tarihi Çalışmaları”. Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 20 (2005), 203-248.
Aygün, Fatma. “Dinin ve ‘Yüce Varlık’ İnancının Kökenine İlişkin Tartışmalara Genel Bir Bakış”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 13/1 (2016), 203-215.
Batuk, Cengiz. “Türkiye’de Dinler Tarihi Çalışmalarının Tarihsel Seyri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/1 (2009), 71-97.
Batuk, Cengiz. “Ahmed Midhat Efendi ve Tarih-i Edyan”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 1 (Aralık 2004), 167-180.
Bolay, Süleyman Hayri. “Âdem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/358-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Cereti, Carlo G. “Sacred Books of The East”. Encyclopædia Iranica. Erişim 1 Ekim 2022. https://www.iranicaonline.org/
Demirci, Kürşat. Dinler Tarihinin Meseleleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
Dhavamony, Mariasusai. “Dinlerde Tanrı Anlayışı”. çev. Fuat Aydın. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/22 (2010/2), 189-210.
Elsöz, Ümit. “Hz. Âdem Kıssasına Kelâmî Açıdan Yeni Bir Bakış”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2018), 135-157.
Eser, Muazzez. Ahmet Midhat Efendi’nin Fikrî Eserlerinde Din Meselesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Göktaş, İrfan Göktaş. “Ahmet Mithat Efendi ve ‘Hikmet-i Cedide’”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 44 (2010), 66-80. Gül, Ali. Ansiklopedik Hinduizm Sözlüğü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
Günay, Nasuh. “Ahmet Midhat Efendi'nin Eserlerinde Din ve Din Anlayışı”. Dinler Tarihi Araştırmaları-II. 55-63. Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 2000.
Gündüz, Şinasi. “Giriş”. Dünya Dinleri. ed. Şinasi Gündüz. 15-26. İstanbul: Milel Nihal Yayınları, 2020.
Gündüz, Şinasi. “Sâbiîlik”. Dünya Dinleri. ed. Şinasi Gündüz. 305-322. İstanbul: Milel Nihal Yayınları, 2020.
Gürlek, Dursun. Yeni Şafak. “Ahmet Mithat Efendi’nin Dini Eserleri”. Erişim 26 Eylül 2022. https://www.yenisafak.com/yazarlar/dursun-gurlek/ahmet-mithat- efendinin-dini-eserleri-2058563
Harman, Ömer Faruk. “Milel ve Nihal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/57-58. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Hussain, Amjad M. The Study Of Religions: An Introduction. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015. İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârülfünun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/521-525. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
İstanbul Üniversitesi. “1453’ten Günümüze İstanbul Üniversitesi”. Erişim 25 Ekim. https://www.istanbul.edu.tr/tr/content/universitemiz/tarihce
Karataş, İbrahim Ethem. “Max Müller’e Göre Dinin Ortaya Çıkış Sürecinde Sınırsız (Kutsal) Fikri”. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/2 (2013), 54-86.
Kaynak, İbrahim Hakkı. Wilhelm Schmidt’in Din Teorilerine Yaklaşımı ve Din Anlayışı. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004. Kılavuz, Ahmet Saim. “Cân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/139-140. İstanbul: TDV Yayınları, 1993).
Koz, M. Sabri. “Ahmet Mithat Efendi'nin Eserleri”. Vesika-lık. 160-173. Erişim 25 Eylül 2022. https://core.ac.uk/download/pdf/38314412.pdf
Köse, Enes. Ahmed Midhat Efendi’nin Tedrîs-i Târîh-i Edyân İsimli Eserinin Transkripsiyonu. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Kur'an-ı Kerim. Erişim 13 Ekim 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr/
Kutsal Kitap. 13 Ekim 2022. https://kutsal-kitap.net/index.html
Mermutlu, Bedri. “Din Sosyolojisini Müjdeleyen Bir Eser: ‘Tarih-i Edyan’ ve Ahmed Midhat Efendi”. Türkiye Günlüğü 61 (Yaz 2000), 93-100.
Morris, Brian. Din Üzerine Antropolojik İncelemeler: Bir Giriş Metni. çev. Tayfun Atay. Ankara: İmge Kitabevi, 2004.
Okay, Orhan. Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Midhat Efendi. b.y. Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, 1989.
Okay, M. Orhan. “Ahmed Midhat Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Okay, M. Orhan. “Müdâfaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/458. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Okay, M. Orhan. “Nizâ-ı İlm ü Dîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/172-173. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Okay, M. Orhan. “Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfıİslâm Ansiklopedisi. 5/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Örnek, Sedat Veyis. “Etnolojinin Tarihçesi, Başlıca Ekolleri, Görevleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi 4 (1967), 165- 194.
Palabıyık, M. Hanefi - Dindi, Korkut. “İnsanlık Tarihi Bakımından Atamız Âdem ile Hz. Âdem (a)”, Siyer Araştırmaları Dergisi 9 (Ocak-Haziran 2021), 69-103.
Rahmetullah el-Hindî, İzhârü’l-Hak. çev. Ali Namlı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
Sarıdoğan, Koray. Dağarcık Dergisinin Çeviri Yazısı, Sistematik İndeksi ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Sarıdoğan, Koray. “Ahmet Midhat ve Dağarcık Mecmuası Üzerine Bazı Tespitler”, İdil 3/11 (2014), 137-146.
Saussaye, Chantepie De La. Manual of The Science of Religion. trans. Beatrice S. Colyer-Feptgusson. London: Longmans, Green, and Co., 1891.
Sayar, Süleyman. “Dinler Tarihçisi Olarak İbn Hazm Genel Bir Bakış”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 6 (Aralık 2009), 43-79.
Sevivon. “5783 (2022-2023) Cep Takvimi”. Erişim 3 Ekim 2022. http://www.sevivon.com/images/stories/dokumanlar/halila_5783.pdf
Schmidt, Wilhelm. The Origin and Growth of Religion: Facts and Theories. trans. H. J. Rose. London: Methuen & CO. LTD., 1935.
Smart, Ninian. “Karşılaştırmalı-Tarihi Metot”. çev. Hakkı Şah Yasdıman. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi VIII (1994), 553-561.
Şemseddin Sami. Esatir. haz. Cengiz Batuk. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
Tanyu, Hikmet. “Türkiye'de Dinler Tarihi'nin Tarihçesi”. İlahiyat Dergisi 8 (1960), 109-124.
Tümer, Günay. “Din (Din Bilimleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/333-339. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Topbaş, Merve. Ahmed Midhat Efendi’nin Modern Çağ Ateizmine Karşı İslam İnançlarını Müdafaası. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Uğurel, Özge Şahin. “Ahmet Midhat Efendi’nin Yayımladığı Gazete ve Dergiler (1868-1876)”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 9/3 (Winter 2014), 1335-1366).
Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. 2 Cilt. Konya: Selçuk Yayınları, 1966.
Yakıt, İsmail. “Kur'an'da İnsanın Yaratılışı ve Evrimi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 1-16.
Yel, Ali Murat. TÜBİTAK. “Difüzyonizm”. Erişim 5 Ekim 2022. https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/difuzyonizm