Sibel ORHANKAZİ

XVIII. YÜZYILIN SONLARINDA OSMANLI SINIR MUHAFAZASINDA KARS KALESİ

Özet Günümüzde hâlâ serhad şehri hüviyetine sahip olan Kars, Osmanlı Devleti’nin doğu sınır muhafazası açısından önem arz eden yerlerden biriydi. Sultan Alparslan’ın Ani ve Kars’a hâkim olduğu 1064’ten itibaren Türkler için bir sınır şehri özelliği kazanan Kars, daha sonraki dönemlerde de aynı işlevi sürdürdü. Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu süreç içerisinde doğu cihetinde yapılan savaşlarda savunma hattı olma vazifesi üstlenen Kars, bu açıdan komşu devletlerin hedefi haline geldi. Kars’ın Revan ve Tiflis gibi önemli şehirlere uzantısının olması ve bazı diplomatik problemler buranın Kanuni Sultan Süleyman tarafından fark edilmesini ve kalenin sağlamlaştırılması gerekliliğini doğurdu. Osmanlı savunmasında önemli yere sahip top ve top döküm faaliyetlerinin gerçekleştirildiği Erzurum Eyaleti’ne komşu olması Kars’ın buraya her daim bir set görevi görmesine ve askeri bir üs haline getirilmesine neden oldu. Osmanlı Devleti, kalenin güçlendirilmesi işlemlerini doğu seferlerinin yapılacağı zamanlarda bilhassa Kars civarına kaydırdı ve muhafazada kalenin içindeki asker ve mühimmat kadar zahire ihtiyacını da göz önünde bulundurdu. Özellikle XVIII. yüzyıl boyunca Kars Kalesi’ne zahire ve mühimmat akışı hiç kesilmedi. Osmanlı Devleti, İran’ın XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki faaliyetleri ve Rusya’nın XVIII. yüzyılın sonlarındaki ilerleyişi nedeniyle gerek İstanbul-Trabzon limanları üzerinden Batum-Ardahan yolu ile gerek Erzurum yolu ile Kars Kalesi tahkimatını ve kaleye mühimmat naklini sağlamaya çalıştı. Bu zaman diliminde Osmanlı Devleti’nin genelinde ve ayrıca Karadeniz’in kuzeyi ile Rusya’nın hedef aldığı Doğu Anadolu’da top ve mühimmat ihtiyacı daha da arttı. Osmanlı Devleti’nin Doğu Anadolu’da muhafaza önceliklerinden biri ise Kars Kalesi oldu. Abstract Kars, which still has the identity of a frontier city, was one of the most important places in terms of Ottoman Eastern border security. When Sultan Alparslan overtook Ani and Kars in 1064, Kars became a border city for the Turks and maintained the same function in the following periods. Assuming the duty of serving as a defence line in the wars fought in the East during the Ottoman rule, Kars naturally became the target of neighbouring states. The fact that the territory of Kars extended to important cities such as Yerevan and Tbilisi and the presence of some diplomatic problems caused Suleiman the Magnificent to take notice of this place and to reinforce the castle. As a neighbour of the Erzurum Province where the artillery and cannon casting activities, which were very important for the Ottoman defence, were carried out, Kars always served as a barrier and gradually turned into a military base. During the eastern campaigns, the Ottoman Empire shifted castle fortification activities especially to Kars and its surroundings and, as for castle defence, took into consideration the need for grain products as well as for soldiers and ammunition. Especially during the eighteenth century, the flow of grains and ammunition to the Castle of Kars was never interrupted. Due to Iran's activities in the first half of the eighteenth century and Russia's advances in the late eighteenth century, the Ottoman Empire tried to ensure the fortification of Kars Castle and the transport of ammunition to the castle both through the Batum-Ardahan route via the ports of Istanbul-Trabzon and through the Erzurum route. In this time period, the need for artillery and ammunition increased even more throughout the Ottoman Empire, as well as in the North of the Black Sea and in Eastern Anatolia, which Russia was targeting. One of the priorities of the Ottoman Empire in Eastern Anatolia was Kars Castle.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Kars, Kars Kalesi, Doğu Sınırı.

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşiv Kaynakları: BOA. Cevdet, Askerî (BOA. C. AS.): BOA. C. AS. 31. 1422; BOA. C. AS. 32. 1469; BOA. C. AS. 54. 2502; BOA. C. AS. 108, 4899; BOA. C. AS. 205. 8820; BOA. C. AS. 538. 22538; BOA. C. AS. 763. 32214; BOA. C. AS. 1422; BOA. C. AS. 923. 39896; BOA. C. AS. 676. 28374. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşiv Kaynakları: Ali Emiri, BOA. AE. SABH I. 272. 18272.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşiv Kaynakları: Hatt-ı Hümayun (BOA. HH.): BOA. HH. 763. 36054.
Ahmet Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l- Âsâr ve Hakaikü’l-Ahbâr, (haz.) Mücteba İlgürel, TTK, Ankara, 1994.
AGOSTON, Gabor, Osmanlı’da Savaş ve Serhad, haz. Kahraman Şakul, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013.
Gabor, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi: XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Selanik, Gelibolu ve İzmir Baruthâneleri”, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’na Armağan, ed. Zeynep Tarım Ertuğ, İstanbul, 2006, (441-457).
ALLEN, W. E. D. A Hıstory Of The Gergıan People, Lowe & Brydone, London, 1971.
AYDIN, Meltem, “Kars Kalesi’nin Yeniden İnşası ve Kars Beylerbeyliği’nin Kurulması (1578-1580)”, İnternational Social Scıences Studıes Journal, Volume 7, Issue 89, 10-30 November 2021, s. 4680-4695.
AYDÜZ, Salim, Tophâne-i Âmire Top Döküm Teknolojisi, TTK, Ankara, 2006.
BİLGE, M. Sadık, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, Eren Yayınları, İstanbul, 2005.
BOSTAN, İdris, “XVI. Yüzyıl Başlarında Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Faaliyetleri”, Doğu Batı Yayınları 45 Tarih 7, 2009.
DAĞLI, Yücel-Seyit Ali Kahraman, Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi: Bursa-Bolu-TrabzonErzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, 2. Kitap/C: 1-2, Yap Kredi Yayınları, İstanbul, 2014. DEMLİKOĞLU, Uğur, 18. Yüzyılda Erzurum Kalesi, Gece Kitaplığı, Ankara, 2020.
DEMLİKOĞLU, Uğur, “18. Yüzyılda Erzurum Kalesi’nde Bulunan Toplar ve Malzemeleri”, OTAM, 46/Güz 2019, (109-131) ERALP, T. Nejat, Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silâh Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Silâhlar, TTK. Ankara, 1993.
EYİCE, Semavi, “Kale”, TDVİA, C: 24, İstanbul, 2021, (234-242)
FEDAKÂR, Cengiz, “ Anapa Kalesi”, Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayısı XI, ed. Hasan Celâl Güzel, S. 81, Temmuz-Aralık 2015, (276-289)
GEZER, Ömer, Kale ve Nefer, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2020.
GÖLEN, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), TTK, Ankara, 2006.
Göynüklü Ahmed Efendi, Târîh-i Göynüklü (Osmanlı Tarihi 1123-1172/1711-1759), haz. Songül Çolak, Metin Aydar, Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaşkanlığıYayınları, İstanbul, 2019.
GÜNDÜZ, Tufan, “Kars”, DVİA, C: 24, İstanbul, 2001, s. 516.
İzzî Süleymân Efendi, İzzî Tarihi (Osmanlı Tarihi, 1157-1165/1744-1752), haz. Ziya Yılmazer, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2019.
Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamsi, çev. Ali Berktay, ed. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, 2005, İstanbul. KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), TTK, Ankara, 1998. KIZILKAYA, Oktay, XIX. Yüzyılda Kars Sancağı’nda Sosyal ve Ekonomik Durum (1830-1877), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Erzurum, 2011. KÜTÜKOĞLU, Bekir, Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri (1578-1612), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul,1993.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisâdi Yapısı, TTK, Ankara 2018. ORHANKAZİ, Sibel, “Nadir Şah’ın Kars Kuşatması, Kars Kalesi Tahkimatı ve Ordu İaşesi (1744-1747)”, Kars ve Güney Kafkasya Tarihi Yazıları, ed. Muharrem Turp, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2019, s. 131- 146.
ROBERT, J. M. Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İnkılap Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret AŞ. İstanbul, 2009, s.377,378. SOLNON, Jean-François, Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa, çev. Ali Berktay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020.
Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, (971-1003/1563-1595), C: I, haz. Mehmet İpşirli, TTK. Ankara, 1999.
Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi, haz. Mesut Aydıner, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2007. Şehdî Osman Efendi, Rusya Sefâretnâmesi (1757-1758), haz. Türkân Polatcı, TTK. Ankara, 2011.
TAŞKIN, Ünal, Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2005.
TÜRKMENOĞLU, Mehmet Ali, “Osmanlı Klasik Döneminde Kaleler ve Savunulması” 5th Internatıonal Conference On Hıstory & Culture, August 17 2021, Ankara/Turkey, (30-42).
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkılâtından Kapıkulu Ocakları, TTK, Ankara, 1988.