Özkan KESKİN

Osmanlı devleti’nde maden hukukunun tekâmülü (1861-1906)

Osmanlı madenleri, klasik dönem boyunca devlet eliyle işletildikten sonra XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yerli ve yabancı yatırımcıların ilgi odağı haline gelmiştir. 1858 Arazi Kanunnâmesi’nde, sadece maden mülkiyeti ile ilgili hükümlerin yer alması devleti bir an önce ayrı bir maden nizamnâmesi hazırlamaya itmiştir. Bu amaçla hazırlanan ilk maden nizamnâmesi 1861’de uygulamaya girmiştir. Fakat elde edilen tecrübeler ve yaşanan sorunlar dikkate alınarak 1869, 1887 ve 1906’da kaleme alınan nizamnâmelerle maden hukuku alanındaki boşluk doldurulmaya çalışılmıştır. Bu metinlerde madenlerin sınıflandırılması ve işletme esasları, alınacak vergiler, yatırımcıların sorumlulukları ve imtiyaz alma süreci ayrıntılarıyla belirlenmiştir. Ayrıca işçilerin sağlık koşulları, çevre güvenliği gibi hususlar da nizamnâmelerde dile getirilmiştir.

The development of mining law in the ottoman empire (1861-1906)

During the classical period the Ottoman mines were worked by the state but in second half of the 19th century state mines were opened Ottoman and foreign investors. Since 1858 Arazi Kanunnâmesi dealt only with the possession of mine, state authorities passed the first mining law in 1861 and supplanted it with new regulations in 1869, 1887 and 1896 to fill the legal gaps. These regulations dealt with the classification of mines, mining concessions, taxes, the responsibilities of the concessionaries, concession terms. In addition, the regualions included important issues such as the health and safety of the workers.

___

A-Başbakanlık Osmanlı Arşivi

Ayniyât Defterleri No:1110, 1112, 1138

Cevdet Darphane (C. DRB) No:1360, 2044

Dosya Usulü İrâdeler (DUİT) No:21\2-1

İrâde Dahiliye(İ. DH) No:30157

İrâde İmtiyazât ve Mukavelât (İ. İMT) No:1314 RA 1, 1319 Ş 1

İrâde Kanun ve Nizamât (İ. KAN) No:1323 ZA 1

İrâde Meclis-i Mahsus (İ. MMS) No:2019, 5207, 5314

İrâde Meclis-i Vâlâ (İ. MVL) No:1123, 4350, 20152

İrâde Şûrâ-yı Devlet(İ. ŞD) No:1065, 1171

Meclis-iVükela (MV) No:7-77

Meclis-i Tanzimat Defterleri No:2, 5

Mukavelât Defterleri No:1, 13, 14, 16

Mukavelenâme Defterleri No:2, 3, 4

Nizamât Defterleri No:2

Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ (A.MKT. MVL) No:120-79

Sadaret Mektubî Kalemi Mühime (A.MKT.MHM) No:466-89, 467-92

Şûrâ-yı Devlet (ŞD) No:320-4

Ticaret Ziraat Orman ve Ma’âdin Nezâretleri Dosyaları (T) No:540-36, 592-77, 728- 119, 1465-88, 1498-46

Ticaret Ziraat Orman ve Ma’âdin Nezâretleri Defterleri (Td) No:392, 412, 1559, 1747, 1753, 1755, 1760, 1770

Yıldız Hususi Maruzat (Y.A. HUS) No:501-99, 501-115

Yıldız Perakende Komisyonlar Maruzâtı (Y.PRK.KOM) No:15-2

Yıldız Perakende Orman Ma’âdin ve Ziraat Nezareti Maruzatı (Y.PRK.OMZ) No:3-52

Yıldız Perakende Tahrirât-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM) No:10-40

B-Gazete Mecmua ve Diğer Eserler

Düstûr I. Tertip Cilt II, V, VII; II.Tertip Cilt II

İmtiyazât ve Mukavelât Mecmuası Cilt 1, 4, 5, 6, 7

Orman ve Ma’âdin Mecmuası 2. Sene Sayı 17, 3. Sene Sayı 33

Takvim-i Vekayi No:1692

C-Araştırma ve İncelemeler

AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri, C.1, İstanbul 1990.

ALTUNBAY, Mustafa, “Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik”, Türkler, C.10, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s.792-801.

ANHEGGER, Robert -Halil İnalcık, Kanûnâme-i Sultâni Ber Muceb-i Örf-i Osmanî, TTK, Ankara 1956.

ANHEGGER, Robert, Beitrege zur Geschichte des Bergbaus im Osmanischen Reich I Europäische Türkei, Bd. 1, İstanbul 1943.

ARSLAN, Ali, “Osmanlı İmparatorluğu Maden Teşkilatında Serbestiyet Sistemi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.43, Eylül 1988, s.58-61.

BALCI, Ercüment, “Türkiye Madenleri: Maden Mühendisi Eduare Coulant’a Göre Menâbi-i Ma’deniyemiz”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.145, İstanbul 2003, s.93- 112.

BLAİSDELL, Donald C., Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Malî Denetimi “Düyunuumumiye”, Çev. Ali İhsan Dalgıç, Doğu-Batı, İstanbul 1979.

BRANDT, Orhan, Le Development de la Turquie et ses Richesses Minieres, İstanbul 1933.

EFE, Ayla, “Osmanlı Döneminde Eskişehir’de Çıkarılan Krom ve Magnezit Madeni Üzerine Bir Değerlendirme”, Kebikeç, S.15, 2003, s.131-145.

GÜLSOY, Ufuk, Hicaz Demiryolu, Eren, İstanbul 1994.

ISSAWİ, Charles, The Economic History of Turkey 1800–1914, Chicago 1980.

KESKİN, Özkan, “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Maden Mühendislerinin İstihdamı ve Osmanlı Madenciliğine Hizmetleri” İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, S.11, İstanbul 2007, s.79-92.

KUBALI, Hüseyin Nail, “Eski Mevzuatımız ve Maden Mülkiyeti”, Ebu’l-ula Mardin’e Armağan, İstanbul 1944, s.795-825.

KURMUŞ, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Savaş Yayınları, Ankara 1982.

KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Tanzimat Devrinde Yabancıların İktisadi Faaliyetleri”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s.91-138.

MORAWİTZ, Charles, Türkiye Maliyesi, Maliye Tetkik Kurulu, yy,1978.

MURPHEY, Rhoads, “Ma’din: Mineral Exploitation in the Ottoman Empire”, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol. V, Leiden 1986, s.973-985.

ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.2, S.1, Ankara 1943, s.118-126.

ÖKÇÜN, A. Gündüz, “XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Maden Üretiminde Türk, Azınlık ve Yabancı Payları” Prof.Dr. Yavuz Abadan’a Armağan, AÜSBF Yayınları, Ankara 1969, s.803-895.

QUATAERT, Donald, “19. yy’da Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.4, İletişim, İstanbul 1985, s.914-916.

TIZLAK, Fahrettin, “Osmanlı Maden İşletmeciliğinde Kanunnâmeden Nizamnâmeye Geçiş ve 1861 Tarihli Maden Nizamnâmesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.98, İstanbul 1995, s.75-91.

TIZLAK, Fahrettin, Keban-Ergani Yöresinde Madencilik (1775-1850), TTK, Ankara 1997.