Türkiye Tıp Tarihinin Latince Kaynakları: Dissertatio Inauguralis Medica De Peste Orientali,… Marcus Marchand, Constantinopolitanus (1831)

Dr. Marko Marchand (İstanbul, 1807 - İstanbul, 1879) Viyana Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden, 29 Ocak 1831 tarihinde De Peste Orientali (Şark vebası) üzerine hazırladığı tezini savunarak mezun olmuştur. Marchand’ın Latince olarak kaleme aldığı 34 sayfalık (5.600 sözcük) mezuniyet çalışması aynı yıl içinde Viyana’daki Mıkhitarist manastırı matbaasında basılmıştır. Bir süre St. Petersburg Akademisi’nde de öğrenim gören Dr. Marchand, Türkiye’ye dönüşünde 1839’da Meclis-i Umur-ı Sıhhiye üyeliğine atanmıştır. Osmanlı bürokrasisi içinde Marşan Efendi, Rum toplumunda ise Markos Marsan (Μάρκος Μαρσάν) olarak tanınan Dr. Marchand, Dersaadet Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahanesi ile Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin kurucularındandır; Meclis-i Tahaffuz’da (Conseil supérieur de Santé) yöneticilik yapmış ve Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane’nin başkanlığında bulunmuştur. Marchand, “[Bu tezi] yapmaya beni zorlayan başlıca neden vatanımın amansız düşmanı… [ve] bugüne kadar alt edilemeyen hastalığın bizzat kendisidir” girişiyle, ülkesindeki yıkıcı etkisi yüzünden veba üzerinde çalışmayı seçtiğini belirtmiştir. Döneminin vebaya değgin “limologia” literatürünü gözden geçiren Marchand, çalışmasına kişisel gözlemlerini, “novi ipsemet Constantinopoli…” girişiyle katmıştır. Dr. Marko Marchand’ın yaşamöyküsü yayımlanmış nekrolojisine ve arşiv belgelerine dayanılarak ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışmada, tıp tarihimizde veba ve salgın hastalıkların tarihsel literatüründe değerlendirilmemiş Latince bir kaynak olan Marcus Marchand’ın De Peste Orientali başlıklı tezinin özgün metni incelenmiş ve Türkçe çevirisi sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Marcus Marchand, Marşan Efendi, Veba, De Peste Orientali, Latince Tezler, Tıp Tarihi

Theses in Latin as Sources for Turkish Medical History: Dissertatio Inauguralis Medica De Peste Orientali,… Marcus Marchand, Constantinopolitanus (1831)

Dr. Marcus Marchand (b. Istanbul, 1807 – d. Istanbul, 1879) graduated on January 29, 1831 from the Vienna University Medical Faculty after defending his inauguration thesis on the so-called “Oriental plague” titled De Peste Orientali. This text was composed in Latin, and printed at the Mechitarist Congregation Press in Vienna as a small, 34-page (5,600 word) booklet in the same year. Marc Marchand had also attended the St. Petersburg Academy, and was appointed as a member of the General Health Council (Meclis-i Umur-ı Sıhhiye) in 1839 on his return to Istanbul. He was renown as Marshan Effendi within bureaucratic circles, and as Markos Marsan (Μάρκος Μαρσάν) within the Greek Catholic community. Dr. Marchand was one of the founding members of La Société impériale de Médecine de Constantinople (later as the Turkish Medical Society, est. 1856), and of the Ottoman Red Crescent (est. 1868), and served as the Sanitary Intendant on the International Quarantine Board in Istanbul. Marcus Marchand stated that “the reason he felt impelled to choose that subject matter for his medical thesis, was because the disease [pest] itself, which had been an implacable foe in his homeland, could not, at that time be quelled”. In his thesis, Marchand reviews the literature on the plague as penned by lœmologists (i.e. physicians treating plague and pestilential/infectious diseases), and includes personal observations highlighted with the remark “novi ipsemet Constantinopoli” [as known by myself in Constantinople]. The present study gives a biography of Dr. Marc Marchand based on a published obituary and on archival records, followed by a reading and Turkish translation of De Peste Orientalis – as a notable, yet overlooked source for the history of medicine.

Keywords:

Marcus Marchand, Markos Marsan, Plague, De Peste Orientali, Latin Theses, History of Medicine,

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
İrade Hariciye (İ.HR.) 00253-15067 google scholar
Ahmet Mithat Efendi. “Devlet-i Aliyye-i Osmâniye’de Karantina yani Usûl-i Tahaffuzun Târihçesi.” Çeviren Abdullah Köşe. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5, 1 (2003): 89-119. google scholar
Anastassiadou-Dumont, Meropi. “Medecine hygieniste et Pedagogie sociale a İstanbul a la Fin du XIXe Siecle. Le Cas du Docteur Spyridon Zavitziano.” Medecins et Ingenieurs ottomans â l’Âge des Nationalismes. Yayına hazırlayan Meropi Anastassiadou-Dumont içinde 63-99. Paris & Istanbul: Maisonneuve & Larose & Institut Français d’Etudes Anatoliennes (IFEA), 2003. google scholar
Avlonitis, Alexandre. “Discourse panegyrique lu dans la seance solennelle du 14 fevrier 1907.” Dersaadet Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane’ninEllinci Sene-i Devriyesi (1856-1906) / Cinquantenaire de la SocieteImperiale de Medecine de Constantinople (1856-1906) içinde 3-48. Constantinople: Imp. L. Babok & Fils, 1907. google scholar
Berchtold, Leopold. Descrizione del Nuovo Rimedio Curativo e Preservativo Contro la Peste, Presentemente Usato con Felicissimo Successo nello Spedale di Sant’Antonio in Smirne. Vienna: Francesco Antonio Schraembl, 1797. google scholar
Bladwin, George. Political Recollections Relative to Egypt. London: W. Bulmer & Company, 1802. google scholar
Boerhaave’s Correspondence, vol.2. Edited by G. A. Lindeboom. Leiden: Brill, 1964. google scholar
Etker, Şeref. “İskerletzade Aleksandros Mavrokordatos’un Pneumaticum Instrumentum Circulandi Sanguinis sive De Motu et Usu Pulmonum (1664) başlıklı tezinin çevirileri.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 19, 1 (2017): 141-149. google scholar
Gazette medicale d’Orient (İstanbul) 4, 1 (Avril 1860): 24. google scholar
Holubar, Karl. “Carl Ludwig Sigmund in der Türkei insbesondere seine Besuche in Istanbul im Mai, Juli und August 1849.” Die hohe Medizinschule Galatasaray und ihre Bedeutung für die moderne türkische Medizin, yayına hazırlayan Arslan Terzioğlu ve Erwin Lucius içinde 95-106. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1993. google scholar
Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul. Yayına hazırlayan Seden Ersoy ve Çağatay Anadol. İstanbul: AXA OYAK ve Tarih Vakfı Yayınları, 2000. google scholar
Larrey, Dominique-Jean. RelationHistorique et Chirurgicale de l’Expedition de l’Armee d’Orient enEgypte et en Syrie. Paris: Demonville et S
“Marc Marchand” (Necrologie). Gazette medicale d’Orient (İstanbul) 22, 9 (1879): 72. google scholar
[Marchand, Marcus] Dissertatio Inauguralis Medica de Peste Orientali, quam Consensu et Auctoritate Excellentissimi ac Illustrissimi Domini Praesidis ac Directoris, Perillustris ac Spectabilis Domini Decani nec non Clarissimorum D.[omini] D.[ecani] Professorum in Antiquissima ac Celeberrima Universitate Vindobonensi pro Doctoris Medicinae Laurea, summisque in Arte Salutifera Honoribus ac Privilegiis Rite et Legitime Consequendis, publicae disquisitioni submitit Marcus Marchand, Constantinopolitanus. Vindobonae: Typis Congregationis Mechitaristicae, MDCCCXXXI. google scholar
Marchand, [Marc]. “De la Doctrine des Principes contagieux et des Maladies contagieuses, consideree dans ses Rapports avec la Systeme de la Prophylaxie publique, Reponse a l’Ouvrage de M. le Dr. Bö.” Gazette medicale d’Orient 1, 4 (Juillet 1857): 56-62; 1, 5 (Août 1857): 79-87. google scholar
Mongeri [Louis (sen.)]. “De la Nature contagieuse du Cholera, et des Devoirs des Medecins sanitaires [II].” Gazette medicale d’Orient 1, 9 (Decembre 1857): 155-158. google scholar
Nutton, Vivian. “The Seeds of Disease: An Explanation of Contagion and Infection from the Greeks to the Renaissance.” Medical History (London) 27, 1 (1983): 1-34. google scholar Panzac, Daniel. La Peste dans l’Empire Ottoman (1700-1850). Leuven: Editions Peeters, 1985. google scholar
Pezzoni, Antoine et Marc Marchand. “Quelques Documents pour Servir a l’Histoire de la Peste et des Quarantaines.” Gazette des Hopitaux civils et militaires (Paris, 19e annee, sene 2) 8, 111 (22 septembre 1846): 441-442; 8, 112 (24 septembre 1846): 445-446. google scholar
Pezzoni, Antoine et Marc Marchand. De la Contagionabilite de la Peste, fondee principalement sur les Resultats obtenus par les Quarantaines en Turquie. İstanbul - Galata: Imprimerie du Journal de Constantinople, 1847. google scholar
Robert [Louis] et [Marc] Marchand. “Lettre sur la Contagion de la Peste.” Gazette medicale de Paris 11, 11 (18 mars 1843): 175-176. google scholar
Salle, Eusebe[-François] de. “La peste est-elle contagieuse ?” (Lettre en reponse a MM. Robert et Marchand). Gazette medicale de Paris 11, 17 (27 Avril 1843): 269-270. google scholar
Sarıyıldız, Gülden. Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996. google scholar
Societe Ottomane de Secours auxBlesses etMalades militaires: Constituee d’apres la Convention de Geneve: Annuaire 1877-78, vol. 1. Constantinople: Typographie et Lytographie du journal La Turquie, 1878. google scholar
Stamboul (İstanbul). 31 octobre 1879. google scholar
Şehsuvaroğlu, Bedi N.. “ Türkiye Karantina Tarihine Giriş / Introduction a l’Histoire de la Quarantaine en Turquie [IV].” İstanbul [Üniv.] Tıp Fakültesi Mecmuası 22, 1 (1959): 319-349. google scholar
Trompoukis, Constantinos ve John Lascaratos. “The professor Constantinos Caratheodory (1802-1879): His Biography by Spyridon Mavrogeni Pasha.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları (İstanbul) sayı 7 (2001): 27-33. google scholar
Tpo^noıjKnç, Koıvntavtîvo; [Trompoukis, Constantinos]. H EM^nK^ latpiKtf ^nv KorvoTavTivobnokn, 1856-1923 [He hellenike iatrike sten Könstantinoupole, 1856-1923]. A9r|va: LtjvSec^oç twv ev AÖ^vaıç MEYaXoaxoXiTrâv, 2000. google scholar
Tunda, Etienne. “Feu Bartoletti Effendi.” Stamboul 29 Mai 1895. google scholar
Ünver, Süheyl. “Türk Tıp Cemiyeti: Cemiyeti Tıbbiyei Şâhâne.” Türk Tıp Cemiyeti “Cemiyeti Tıbbiyei Şâhâne” 1856-1956. Yayına hazırlayan A. Süheyl Ünver ve Bedi N. Şehsuvaroğlu içinde 7-16. İstanbul: Yeni Türkiye Basımevi, 1956. google scholar
Varlık, Nükhet. “‘Oriental Plague’ or Epidemiological Orientalism? Revisiting the Plague Episteme of the Early Modern Mediterranean.” Plague and Contagion in the Islamic Mediterranean. Edited by Nükhet Varlık içinde 57-86. Kalamazoo: Arc Humanities Press, 2017. google scholar
Yıldırım, Nuran. İstanbul’un Sağlık Tarihi : Sağlık Teşkilatı, Salgınlar, Bulaşıcı Hastalıklar ve Mücadele, Koruyucu Sağlık Kurumları, Hastaneler, Tıp Eğitimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi - Avrupa Kültür Başkenti Ajansı, 2010. google scholar
Ada, Hüsnü. “Osmanlı Devletinin Hizmetinde İlk Modern Osmanlı Sivil Toplum Örgütü: Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti (1868-1911).” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2011. google scholar
Karaağaçlıoğlu, Fezanur, “Epidemics, Urban Life, and Sanitation: Pera and the End of the Plague.” Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2019. google scholar
Künzel, Stefanie. “Concepts of Infectious, Contagious, and Epidemic Disease in Anglo-Saxon England.” Ph.D. Thesis, University of Nottingham, 2017. google scholar
Gros, Antoine-Jean Baron. “Bonaparte visitant les Pestiferes de Jaffa (11 mars 1799).” [Musee du Louvre (Paris) INV 5064 ; MR 1782]. Erişim 5 Ocak 2023. https://collections.louvre.fr/ark:/53355/cl010062570 google scholar
Larrey, Dominique-Jean. RelationHistorique et Chirurgicale de l’Expedition de l’Armee d’Orient en Egypte et en Syrie. Paris: Demonville et Sreurs,1803. Erişim 5 Mayıs 2022. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/ bpt6k96765795.texteImage google scholar
Marchand, Marcus. De Peste Orientali. Wien, 1831. [Österreichische Nationalbibliothek Sammlung von Handschriften und alten Drucken: 138864-B]. Erişim 5 Mayıs 2022. http://digital.onb.ac.at/OnbViewer/viewer.faces?doc=ABO_%2BZ169127900 google scholar
Marchand, Marcus. De Peste Orientali. Wien, 1831. [Universitatii de Medicina, Farmacie, Ştiinte şi Tehnologie “George Emil Palade” din Târgu Mureş Biblioteca de Medicina şi Farmacie, CV 248]. Erişim 5 Mayıs 2022. google scholar
http://dspace.umftgm.ro/jspui/bitstream/123456789/385/1/Dissertatio%20Inauguralis%20Medica%20 de%20Peste%20Orientali.pdf google scholar
Pezzoni,Antoine & Marc Marchand. De la Contagionabilite de la Peste, fondee principalement sur les Resultats obtenus par les Quarantaines en Turquie. İstanbul: Imprimerie du Journal de Constantinople, 1847. [National Library of Medicine (Bethesda) HMD Collection; WCG P522d 1847]. Erişim 5 Mayıs 2022. https://collections.nlm.nih.gov/ext/dw/64850720R/PDF/64850720R.pdf google scholar
Robert, [Louis] et [Marc] Marchand. “Lettre sur la Contagion de la Peste.” Gazette medicale de Paris, 11, 11 (18 mars 1843): 175-176. Erişim 8 Eylül 2022.https://www.biusante.parisdescartes.fr/histoire/ medica/resultats/index.php?do=page&cote=90182x1843x11&p=177 google scholar
Varlık, Nükhet. “New Science and Old Sources: Why the Ottoman Experience of Plague Matters.” The Medieval Globe 1 (2014): 193-227. Erişim 3 Haziran 2022. https://scholarworks.wmich.edu/tmg/vol1/ iss1/9/ google scholar