Cumhuriyet Dönemi Trahom Mücadelesi ve Malatya Örneği

Trahom, Türkiye tıp tarihi açısından önemli bir halk sağlığı sorunu yaratan bulaşıcı bir göz hastalığıdır. Birinci Dünya Savaşı’na kadar Güneydoğu Anadolu’da endemik olarak görülen trahom, savaş sırasında ülkenin her yerine yayılmış ve insanda görme kaybına ve körlüğe neden olmuştur. Trahom ile mücadele, ilk kez Cumhuriyet’in ilanından sonra gündeme gelmiştir. Sağlık Bakanı Prof. Dr. Refik Saydam, ülkenin sağlık alanındaki gereksinimlerini belirlemek için yaptığı listeye diğer bulaşıcı hastalıkların yanı sıra trahomu da eklemiştir. Zira 1923 yılında ülkede üç milyon trahomlu hasta vardır. Böylece, Sağlık Bakanlığı ve Hıfzıssıhha Dairesi tarafından sıtma, verem, frengi ve trahom gibi bulaşıcı hastalıkları ortadan kaldırmak için büyük bir mücadele başlatılır. Konu hakkında şimdiye kadar yapılan yayınlar sadece genel bilgiler içerdiğinden, bu makalede dönemin gazeteleri incelenmiş ve Malatya tarihini çalışan araştırmacılarla görüşülerek bölgedeki trahom mücadelesi ve mevcut kurumlar hakkında bilgi toplanmıştır. Bu kapsamda makale, Cumhuriyet döneminde özellikle Malatya’da yapılan trahomla savaş faaliyetlerini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Trahom Tarihi, Trahom, Trahom Savaşı, Bulaşıcı Hastalıklar, Malatya, Türkiye

The Fight Against Trachoma During the Turkish Republic Era The Case of Malatya

Trachoma is an infectious eye disease and a significant public health issue in terms of the history of Turkish medicine. Trachoma was endemic to Southeast Anatolia until World War I, when it then spread all over the country and caused vision loss and blindness in many people. The fight against trachoma went on the government’s agenda only after the proclamation of the Turkish Republic. Due to the country having three million trachoma patients in 1923, the Minister of Health Dr. Refik Saydam added trachoma to the list of infectious diseases to be fought. As a result, the Ministry of Health (Sağlık Bakanlığı) and the Department of Public Hygiene (Hıfzıssıhha Dairesi) instigated a great initiative to eradicate infectious diseases such as malaria, tuberculosis, syphilis, and trachoma. The present article focuses on the fight against trachoma in the city of Malatya. As only general information is available about the trachoma initiative conducted in the region, the present article examines new sources in order to study it in detail. The study has obtained new detailed information by going through newspapers of the period and interviewing researchers specialized in the history of Malatya, revealing the work undertaken in the fight against trachoma in Malatya during the Republican era.

Keywords:

History of Trachoma, Fight Against Trachoma, Infectious Diseases, Malatya, Türkiye,

PDF

___

Altay, Sadet. “Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları (1924-1938).” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi - CTAD 12, 23 (Bahar 2016): 167-211. google scholar
Arıkan, Ayten. Milli Türk Tıp Kongreleri (1923-1968) ve Türkiye Sağlık Politikalarına Etkileri. İstanbul: Türkiye Tıp Akademisi, 2010. google scholar
Ayberk, Nuri Fehmi. “Etüdler; Türkiye Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım.” İstanbul Göz Kliniği Bülteni 19, 10 (1961): 127-134. google scholar
Ayberk, Nuri Fehmi. “Etüdler II; Türkiye Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım.” İstanbul Göz Kliniği Bülteni 19, 11 (1961): 141-148. google scholar
Ayberk, Nuri Fehmi. Muhtasar Oftalmoloji. İstanbul: Milli Mecmua Matbaası, 1932. google scholar
Ayberk, Nuri. Trahom Mücadele Kılavuzu. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1937. google scholar
Ayberk, Nuri. Türkiye’de Trahom Mücadelesi. İstanbul: Kader Basımevi, 1936. google scholar
Ayberk, Nuri Fehmi. “Türkiye’de Trahoma ve Trahom Mücadelesine Genel Bir Bakış.” Altıncı Ulusal Türk Tıp Kurultayı, Ankara, 7-9 Birinciteşrin, 1935 içinde 206-237. İstanbul: Kader Basımevi, 1936. google scholar
Aydın, Erdem. “Cumhuriyet Döneminde Sağlık Örgütlenmesi.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 5 (1999): 141-169. google scholar
Aydın, Erdem. Dünya ve Türk Tıp Tarihi. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri, 2021. google scholar
Aydın, Erdem. Türkiye’de Sağlık Teşkilatlanması Tarihi. Ankara: Naturel Yayınları, 2002. google scholar
Bilger, İzzet. “Adana Okullarında Trahom Savaşı.” Sağlık Dergisi 24, 9 (1950): 523-532. google scholar
Çelik, Kemal. “Atatürk Dönemi CHP ve Hükümet Programlarında Sağlık.” Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi içinde 287-305. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2009. google scholar
Dinç, Gülten. “Ortaasya Türk Topluluklarından Günümüz Türkiye’sine Bulaşıcı ve Salgın Hastalıkların Gelişimi.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 18 (2012): 73-104. google scholar
Doğan, Hamdi. “Cumhuriyet Döneminde Adıyaman ve Besni’de Trahom (1925-1975).” Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16, 2 (2017): 461-489. google scholar
Göğebakan, Göknur. Fotoğraflarla Geçmişte Malatya. Malatya: Malatya Belediyesi Kültür Yayınları, 2004. google scholar
Hilmi. “Trahom.” Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuası 69 (1927): 3423-3429. google scholar
Hot, İnci. “Ülkemizde Trahom ile Mücadele.” Türkiye Klinikleri Tıp Etiği - Hukuku - Tarihi sayı 11 (2003): 22-29. google scholar
Işık, Mahmut. “Türkiye’de Trahom ve Trahom Mücadelesi.” Sağlık Dergisi 40, 1-2 (1966): 66-87. google scholar
Keskinbora, Kadircan. “Atatürk Döneminde Trahomla Mücadele Tarihçesine Bakış.” Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi (1920-1938) Bildirileri, editörler Mustafa Mutluer ve Eren Akçiçek içinde 413-422. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2009. google scholar
Oykut, Ziya. “Nuri Fehmi Ayberk ve Trahom.” İstanbul Göz Kliniği Bülteni 8 (1961): 93-95. google scholar
Örgen, Cahit. “Cumhuriyet Döneminde Trahom Sorunu.” Atatürk ve Cumhuriyet Döneminde Sağlık Hizmetleri Açık Oturumu içinde 89-94. Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, 1982. google scholar
Özer, Sevilay. “Türkiye’de Trahomla Mücadele (1925-1945).” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 54 (Bahar 2014):119-150. google scholar
Özpekcan, Meliha. “Büyük Millet Meclisi Tutanaklarına Göre Türkiye Cumhuriyeti’nde Sağlık Politikası I.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 7 (2001): 105-160. google scholar
Özpekcan, Meliha. “Büyük Millet Meclisi Tutanaklarına Göre Türkiye Cumhuriyeti’nde Sağlık Politikası II.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 8 (2002): 163-274. google scholar
Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl. Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, 1973. google scholar
Sert, Gürkan. “İkinci Milli Tıp Kongresi’nde (1927) Dr. Vefik Hüsnü Bulat’ın Sunduğu ‘Türkiye Trahom Coğrafyası’ İsimli Bildirinin Türkiye Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi.” 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, Cilt III içinde 1517-1521. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
80. Yılda Tedavi Hizmetleri (1923-2003). Ankara: Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2004. google scholar
“Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti.” Cumhuriyet’in İlk 15 Yılında Sağlık Hizmetleri (Cumhuriyet Halk Partisi tarafından yayınlanan 15. Yıl Kitabı) içinde 358-359. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1998. google scholar
“Trahom Bilgilendirme Broşürü.” İÜ-C, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Arşivi. google scholar
Unat, Ekrem Kadri. “Türkiye Cumhuriyetinde Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş.” Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Dergisi 12 (1981, Özel Ek Sayı): 383-397. google scholar
Unat, Ekrem Kadri. “Türkiye’de Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş İçin Kuruluşlar ve Çalışmalar.” Türkiye’de Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş Toplantısı içinde 5-20. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1982. google scholar
Yanıkdağ, Yücel. “Hijyenik Modernlik: Son Dönem Osmanlı ve Erken Cumhuriyette Trahom Coğrafyası.” Toplumsal Tarih sayı 296 (2018): 70-76 google scholar
Yanıkdağ, Yücel. Millete Deva Olmak; Osmanlı Savaş Esirleri, Tıp ve Milliyetçilik, 1914-1939. Çeviren Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014. google scholar
Yataklı Tedavi Kurumları 1977 Yılı Bülteni. Ankara: SSYB Tedavi Kurumları Genel Müdürlüğü Yayınları, 1978. google scholar
Daşpunar, Gizem. “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Salgın Hastalıklarla Mücadele: Sıtma, Trahom, Frengi ve Verem (1923-1950).” Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2020. google scholar
Kısacık, Raşit. “60’lı yıllarda Sıtmapınarı ve çevresi.” Malatya Haber. Erişim 14 Ağustos 2020. https://malatyahaber.com/haber/sitmapinari/ google scholar
Yalvaç, Celal. “Mazideki Yaşam Malatya.” Malatya Haber. Erişim 14 Ağustos 2020. https://malatyahaber. com/haber/malatya-manzumesi/ google scholar
“Göz Hastalıkları İçin Teşkilât.” Malatya, 16 Temmuz 1341 [16 Temmuz 1925]. google scholar
“Hısn-ı Mansur Göz Mütehassıslığı.” Malatya, 23 Temmuz 1340 [23 Temmuz 1924]. google scholar
“İstifa.” Malatya, 25 Mart 1926. google scholar
“Kaza’da trahom mücadelesi.” Malatya, 6 Ağustos 1341 [6 Ağustos 1925]. google scholar
“Malatya’da Trahom Mücadelesi.” Son Posta, 22 Ekim 1934. google scholar
“Malatya’da Trahom Mücadelesi: Mücadele Dispanserinin Şimdiye Kadar Aldığı Neticeler Çok İyidir.” Akşam, 10 Mayıs 1935. google scholar
“Muvasalat.” Malatya, 16 Temmuz 1341 [16 Temmuz 1925]. google scholar
“Sıhhat-i Umumiyenin Muhafaza ve Memleket Hastahanesinin Tekemmülü Hakkında Sıhhiye Müdürü Mazhar Mustafa Bey’le Muhabirimizin Mülâkatı.” Malatya, 12 Kanun-ı Sani 1340 [12 Ocak 1924]. google scholar
“Trahom.” Malatya, 14 Nisan 1927. google scholar
“Trahom Mücadele Memuru.” Malatya, 25 Kanun-ı Evvel 1340 [25 Aralık 1924]. google scholar
“Trahom Mücadelesi.” Akşam, 31 Ocak 1938. google scholar
“Trahom Mücadelesinin Lağvı.” Malatya, 9 Nisan 1341 [9 Nisan 1925]. google scholar
“Trahom Teftişatı.” Malatya, 7 Temmuz 1927. google scholar
“Trahomla Mücadele İçin Açılan Kurslar.” Cumhuriyet, 12 Kasım 1934. google scholar
“Vekâletin 10 Yıllık Mesaisi.” Sıhhiye Mecmuası Fevkalâde Nüshası, 29 Birinci Teşrin 1933. google scholar
“1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu.” Kabul Tarihi: 24 Nisan 1930, Resmi Gazete, 1489, 6 Mayıs 1930. google scholar