Tüfekhane-i Âmire’yi Mamur Kılmak: Osmanlı Tüfek İmalatında Avrupalı Uzmanların Rolü

Bu çalışma, Osmanlı Devleti’nin hafif silah üretim merkezi olarak kurulan Tüfekhane-i Âmire’de gerçekleştirilen tüfek imalatında Avrupalı uzmanların rolünü ele almaktadır. Makalede öncelikle Osmanlı ordusunda tüfek cinsi silahın ilk kez ne zaman etkin bir şekilde kullanılmaya başladığı ve bunların imal ve tamirlerinin nerelerde yapıldığı hakkında bilgi verilmektedir. Tüfeğin Osmanlı ordusunda ilk kez kullanılmaya başladığı devirden, devletin yıkılışına kadarki süreçte Osmanlı tüfekhanelerinde, özellikle Tüfekhane-i Âmire’de tüfek imalatının kimlerin denetiminde ve nasıl gerçekleştirildiğine, tüfekhanelerde istihdam edilen personel sayısına, uyruğuna ve Avrupalı uzmanların tüfek imalat sürecine etkilerine değinilmektedir. Daha sonra Osmanlı Devleti’nin merkez tüfek imalathanesi konumundaki Tüfekhane-i Âmire’yle, onun on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından sonraki uzantısı olan Zeytinburnu Silah Fabrikası’nda istihdam edilen Avrupalı uzmanların, özellikle silah teknolojilerinin hızla gelişerek savaşın sanayileştiği bir devirde Osmanlı hafif silah imalatına etkileri anlatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı silah sanayi, Tüfekhane-i Âmire, Zeytinburnu Silah Fabrikası, tüfek, teknoloji transferi, Avrupalı uzman

Thriving the Ottoman Imperial Armory (Tüfekhane-i Âmire): The Role of European Experts in Ottoman Small Arms Manufacture

This study examines the role of European experts in the production of muskets and rifles in the Tüfekhane-i Âmire (the Ottoman Imperial Armory), which was established as the light weapons production center of the Ottoman Empire. This paper aims to detail the first time when the rifle-type weapon in the Ottoman army is being used effectively, where they are manufactured and repaired. Within this context, beginning from the use of the rifle for the first time in the Ottoman army until the fall of the empire, who controls the production of the rifle and how it is carried out, the number of personnel employed in the Ottoman armories -particularly in the Tüfekhane-i Âmire-, their nationality and the influence of European experts on the rifle manufacturing process will be under spotlight. Besides, the effects of the European experts employed in the Tüfekhane-i Âmire and the Zeytinburnu Silah Fabrikası (Zeytinburnu Armory) -an extension of the Tüfekhane in the late nineteenth centuryon the Ottoman light weaponry, especially in a period when weapons technology has developed rapidly and weapons of war were industrialized, will be examined.

PDF

___

Kaynakça 1. Yayınlanmamış Kaynaklar Başbakanlık Osmanlı Arşivi A. MKT. MHM. (Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı Tasnifi) 13-53, 406-19, 761-13. C. AS. (Cevdet Askerî Tasnifi) 8408, 8949, 12493, 16235, 18221, 20235, 21254, 21415, 23360, 26375, 26528, 30714, 33333, 35276, 40789, 52251. C. BH. (Cevdet Bahriye Tasnifi) 1941, 4929. C. SM. (Cevdet Saray Mesalihi Tasnifi) 142. HAT (Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi) 1728, 8793, 8970, 29044, 29129. HR. MKT. (Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi Belgeleri Tasnifi) 166-43, 317-97, 335- 26, 374-40, 374-82. HR. SFR. 3 (Hariciye Nezâreti Londra Sefâreti Belgeleri Tasnifi) 85-18, 96-29, 122-73, 129-53, 129-73, 129-120, 130-12, 130-50, 134-69, 135-40, 145-111. HR. SFR. 4 (Hariciye Nezâreti Paris Sefâreti Belgeleri Tasnifi) 48-6. HR. TO. (Hariciye Nezâreti Tercüme Odası Belgeleri Tasnifi) 188-3. İ. DH (İrade Dâhiliye Tasnifi) 1069, 8547, 11083, 20464, 22540, 39985, 45224. İ. MVL. (İrade Meclis-i Vâlâ Tasnifi) 102, 3036, 8132, 10086. MAD. d. (Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi) 8926, 8932, 8934, 10584, 11108. MVL (Meclis-i Vâlâ Evrakı Tasnifi) 335-15. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Hicrî 909-929 Yıllarına Ait İn‘amat Defteri, Muallim Cevdet Yazmaları, O. 71. Takvim-i Vekayi 4, 21, 413. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜKTB) Yüzbaşı Hakkı, Esliha-yı Nariyye-i Hafife, TY 81612, 1281 (1864). 2. Yayınlanmış Kaynaklar Câbî Ömer Efendi: Câbî Târihi, I, haz. Mehmet Ali Beyhan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2003. Dallaway, James: Constantinople Ancient and Modern, London: Cadell & Davies 1797. Evliya Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî: Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, I, haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2006. TÜFEKHANE-I ÂMIRE’YI MAMUR KILMAK 306 Grosvenor, Elizabeth Mary: Narrative of a Yacht Voyage in the Mediterranean During the Years 1840-1841, I, London: John Murray 1842. Heuschling, Xavier: L’empire de Turquie, Bruxelles: Tarlier 1860. Hobhouse, John Cam: A Journey Through Albania and Other Provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople During the Years 1809 and 1810, II, London: Cawthorn 1813. Hovhannesyan, Sarkis Sarraf: Payitaht İstanbul’un Tarihçesi, çev. Elmon Hançer, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1997. Karabekir, Kâzım: Türkiye’de ve Türk Ordusunda Almanlar, haz. Orhan Hülagü, Ömer Hakan Özalp, İstanbul: Emre Yayınları 2001. Kavanin-i Yeniçeriyan (Yeniçeri Kanunları), haz. Tayfun Toroser, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2011. Larpent, George: Turkey: Its History and Progress From the Journals and Correspondence of Sir James Porter, II, London: Hurst & Blackett 1854. MacFarlane, Charles: Constantinople in 1828, II, London: Saunders and Otley 1829. : Turkey and Its Destiny, II, London: John Murray 1850. Mahmud Râif Efendi: Mahmud Râif Efendi ve Nizâm-ı Cedîd’e Dair Eseri, haz. Kemal Beydilli, İlhan Şahin, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2001. Nicolay, Nicolas de: Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğunda, ed. Marie-Christine Gomez-Géraud, Stefanos Yerasimos, çev. Şirin Tekeli, Menekşe Tokay, İstanbul: Kitap Yayınevi 2014. Olivier, Guillaume Antoine: Voyage dans l’Empire Othoman, l’Égypte et la Perse, I, Paris: Agasse 1800. Pardoe, Miss Julia: The City of the Sultan; and Domestic Manners of the Turks, in 1836, II, London: Henry Colburn 1837. Porter, David: Constantinople and Its Environs, I, New York: Harper & Brothers 1835. Reid, John: Turkey and The Turks, London: Tyas 1840. Saint-Denys, A. Juchereau de: Révolutions de Constantinople en 1807 et 1808, II, Paris: Brissot-Thivars 1819. Ubicini, M. Abdolonyme: Letters on Turkey, I, trans. Lady Easthope, London: John Murray 1856. Walsh, Robert: A Residence at Constantinople, II, London: Frederick Westley and A. H. Davis 1836. White, Charles: Three Years in Constantinople or, Domestic Manners of The Turks in 1844, II, London: Henry Colburn 1846. SERDAL SOYLUER 307 3. Araştırmalar Ágoston, Gábor: Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, çev. Tanju Akad, İstanbul: Kitap Yayınevi 2006. : “Osmanlı’da Top, Tüfek ve Tabur”, Gábor Ágoston, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, çev. ve yay. haz. Kahraman Şakul, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2017, s. 147-168. : “Savaş Kazandıran Silahlar: Konstantiniye Kuşatmasından (1453) Mohaç Muharebesi’ne (1526) Osmanlı Ateşli Silahlarının Belirleyiciliği”, Gábor Ágoston, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, çev. ve yay. haz. Kahraman Şakul, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2017, s. 85-100. Aksan, Virginia: “Breaking the Spell of the Baron de Tott: Reframing the Question of Military Reform in the Ottoman Empire, 1760-1830”, The International History Review, 24 (2002), s. 253-277. Asimov, Isaac: Bilim ve Buluşlar Tarihi, çev. Elif Topçugil, İstanbul: İmge Kitapevi 2006. Aydın, Abdurrahim, Tuncay Zorlu: “Transfer of German Military Know-How and Technology to the Ottoman Military Factories at the Beginning of the First World War”, Belleten LXXIX/285 (2015), s. 739-759. Beydilli, Kemal: Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826), İstanbul: Eren Yayıncılık 1995. : Mühendishâne ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katalog, İstanbul: Eren Yayıncılık 1997. Biographical Dictionary of the History of Technology, ed. Lance Day, Ian McNeil, London: Routledge 1996. Cezar, Yavuz: “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Yeni Teknoloji Uygulama ve Sınaî Tesis Kurma Çabalarından Örnekler,” Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, 1 (Mart 1991), s. 161-186. Chase, Kenneth: Ateşli Silahlar Tarihi, çev. Füsun Tayanç, Tunç Tayanç, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2008. Demir, Uğur: Osmanlı Hizmetinde Bir Mühtedi: Humbaracı Ahmed Paşa, İstanbul: Yeditepe Yayınevi 2016. Emecen, Feridun M.: “Askeri Dönüşüm Çağında Evliya Çelebi ve Ateşli Silahlar”, Feridun M. Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Savaş, İstanbul: Timaş Yayınları 2010, s. 87-102. : “Ateşli Silahlar Çağı: Askeri Dönüşüm ve Osmanlı Ordusu”, Feridun M. Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Savaş, İstanbul: Timaş Yayınları 2010, s. 27-70. Fidan, Giray: Kanuni Devrinde Çin’de Osmanlı Tüfeği ve Osmanlılar, İstanbul: Yeditepe Yayınevi 2011. TÜFEKHANE-I ÂMIRE’YI MAMUR KILMAK 308 Giz, Adnan: “Türkiye’de İlk Buhar Makineleri,” İstanbul Sanayi Odası Dergisi, 57 (Kasım 1970), s. 6-7. Gülersoy, Çelik: “Son 400 Yılda Tophane Semti” VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1983, s. 1637-1650. İlgürel, Mücteba: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ateşli Silâhların Yayılışı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32 (1979), s. 301-318. İnalcık, Halil: “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700”, Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337. Levy, Avigdor: The Military Policy of Sultan Mahmud II 1808-1839, (Ph.D. Thesis) Cambridge, Mass.: Harvard University, 1968. McNeill, William H.: “The Initial Industrialization of War, 1840-84”, William H. McNeill, The Pursuit of Power: Technology, Armed Force, and Society since AD 1000, Chicago: University of Chicago Press, 1982, s. 223-261. Mete, Ali Serdar: Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine Türk Ordusunda Mavzer Tüfekleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2012. Murphey, Rhoads: “Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerin Sivil ve Askerî Uygulamalardaki Rolü”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi: Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1992, s. 7-20. Müller-Wiener, Wolfgang: “15. 19. Yüzyılları Arasında İstanbul’da İmalathane ve Fabrikalar”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi: Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1992, s. 53-120. Özbaran, Salih: “Asya’da ve Afrika’da Ateşli Silahların ve Askeri Teknolojinin Yayılmasında Osmanlıların Rolü”, Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya: Sınırdaki Osmanlı, İstanbul: Kitap Yayınevi 2004, s. 262-266. Özden, Gani: “Osmanlı İmparatorluğu Silahlı Kuvvetlerinin Harp Sanayii Tesisleri”, Askeri Tarih Bülteni, 22 (Şubat 1987), s. 59-69. Parry, Vernon J.: “İslâm’da Harb Sanatı”, çev. Erdoğan Merçil, Salih Özbaran, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 28-29 (1974-1975), s. 193-218. Sawai, Kazuaki: “Japon Teknolojisine Karşı: 16. Yüzyılda Doğu Asya’da Osmanlı Tüfeğinin Yeri”, Eskiçağ’dan Modernçağ’a Ordular: Oluşum, Teşkilât ve İşlev Sempozyumu (14-16 Mayıs 2007), ed. Feridun M. Emecen, İstanbul: Kitabevi Yayınları 2008, s. 341-354. Shaw, Stanford J.: Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu, çev. Hür Güldü, İstanbul: Kapı Yayınları 2008. SERDAL SOYLUER 309 Soyluer, Serdal: Osmanlı Silah Sanayiinde Modernleşme Çabaları (1839-1876), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013. Tekeli, İlhan, Selim İlkin: “The Public Works Program and The Development of Technology in the Ottoman Empire in the Second Half of the Nineteenth Century”, Turcica, 28 (1996), s. 195-234. Tetik, Fatih, Serdal Soyluer: “Silah İthalatı ve Kara Harp Sanayii”, Osmanlı Askerî Tarihi: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri, 1792-1918, ed. Gültekin Yıldız, İstanbul: Timaş Yayınları 2013, s. 99-119. Türk, Fahri: Türkiye ile Almanya Arasındaki Silah Ticareti 1871-1914, İstanbul: IQ Kültür Yayıncılık 2012. Uzunçarşılı, İ. Hakkı: Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapukulu Ocakları, I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1988. : “Osmanlı Sarayı’nda Ehl-i Hıref (Sanatkârlar) Defterleri”, Belgeler, XI/15 (1986), s. 23-76. Wallach, Jehuda L.: Bir Askerî Yardımın Anatomisi: Türkiye’de Prusya-Alman Askerî Heyetleri, 1835-1919, çev. Fahri Çeliker, Ankara: Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları 1977. Yeşil, Fatih: İhtilâller Çağında Osmanlı Ordusu: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyo Ekonomik ve Sosyo Politik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793-1826), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2016. : “Kara Kuvvetlerinde Avrupalı Danışmanlar”, Osmanlı Askerî Tarihi: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri, 1792-1918, ed. Gültekin Yıldız, İstanbul: Timaş Yayınları 2013, s. 79-97. : “Nizâm-ı Cedîd Ordusunda Tâlim ve Terbiye (1790-1807)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 52/2 (2010), s. 27-85. Yıldız, Gültekin: Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839), İstanbul: Kitabevi Yayınları 2009. Yorulmaz, Naci: Arming the Sultan: German Arms Trade and Personal Diplomacy in the Ottoman Empire before World War I, London, New York: I.B. Tauris 2014. Zorlu, Tuncay: Osmanlı ve Modernleşme: III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, İstanbul: Timaş Yayınları 2014.