Translating Science in the Ottoman Empire: Translator-educators as "Agents of Change" in the Ottoman Scientific Repertoires (1789-1839)

1789-1839 arası elli yıllık döneme odaklanan bu çalışma, modern bilimin batıdan Osmanlı İmparatorluğu'na aktarılmasında kilit rol oynayan tercümanları ve tercümelerini çeviribilim bakış açısıyla incelemeyi amaçlamaktadır. Tartışmanın somut verilere dayandırılması için seçilen dönemde eğitim amaçlı tercüme edilmiş bilimselteknik eserlerden bir bütünce oluşturulmuştur. Çalışma, Osmanlı İmparatorluğu'nda askeri alanda yapılması öngörülen değişiklik ve ilerlemelerin Osmanlı eğitim ve bilim repertuarlarındaki batı odaklı tercüme faaliyetleri ile doğrudan ilgili olduğunu ortaya koymaktadır. III. Selim ve II. Mahmud döneminde askeri kaygılarla açılan ilk sistemli, batı tarzı eğitim kurumları mütercim-hocaları, dil dersleri ve matbaaları ile hem tercüme bürosu hem de tercüman eğitim merkezleri olarak işlev görmüştür. Bu kurumlarda görev yapan mütercim-hocalar Osmanlı kültür repertuarında önemli değişikliklere neden olmuştur. Çalışmada 'değişim özneleri' olarak adlandırılan mütercim-hocalar Türkçe'nin bilim dili olarak gelişmesine, dine dayalı geleneksel ilim anlayışının çağdaş bilim anlayışına dönüşmesine katkı sağlamış ve Osmanlı İmparatorluğu'nda bilim repertuarları dışında kalan diğer repertuarlarda ortaya çıkacak epistemolojik kaymalara zemin hazırlamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda Bilimi Çevirmek: Osmanlı Bilim Repertuarlarında "Değişim Özneleri" Olarak Mütercim-Hocalar (1789-1839)

Focusing on the fifty-year period between 1789 and 1839, the study aims to showcase the pivotal  role of translators and translations in the transmission of modern science in the Ottoman Empire, which has long been ignored from a translation studies perspective. In order to ground the discussion, a corpus of scientific-educational translations of the era has been created. The paper reveals that the aspiration of raising the status of the Ottoman Empire in the military arena brought a concomitant need to reshape the Ottoman educational and scientific repertoires through translations of works from western sources. The first systematic, western-style military schools, which incorporated translator-educators, language courses and printing houses, functioned not only as translation bureaus but also translator-training centers at the time. The translator-educators serving at these institutions enabled significant transformation in the Ottoman culture, thus acting as 'agents of change': They promoted Turkish as a scientific language, contributed to the conversion of the religion-based learning system into a secular one, and also stimulated epistemological shifts in other repertoires.

___

Adıvar, Abdülhak Adnan: Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi 1970.

Ademoğlu, Ebru: "Yahya Naci Efendi ve Fırlatılan Cisimlerin Hareketiyle İlgili Eseri". Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 4,1, (İstanbul 2002).

Baysal, Jale: Müteferrika'dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Ki- taplar, İstanbul: İstanbul Üniveristesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1968.

Berkes, Niyazi: Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: Bilgi Yayınevi 1973.

Berkes, Niyazi: The Development of Secularism in Turkey, London: C.Hurst&Company 1998.

Beydilli, Kemal: Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi, İstanbul: Eren Yayınları 1995.

Bilim, Cahit: "Tercüme Odası". OTAM, 1 (1990), pp. 29-43.

Cihan, Ahmet: Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı, İstanbul: Birey Yayınları 2004.

Davison, Roderic H.: Essays in Ottoman and Turkish History 1774- 1923: The Impact of the West, Austin: University of Texas Press 1990.

Demircioğlu, Cemal: From Discourse to Practice: Rethinking Translation(Terceme) and Re- lated Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition, (doctoral dissertation), İstanbul: Boğaziçi University 2008.

Demircioğlu, Cemal: "Tuzaklar ve 'Kapılar': Osmanlıda Çeviri Tarihini Araştırırken Nere- den Başlamalı?" Uluslararası Çeviribilim Konferansı Bildirileri, Çeviribilimde Yeni Ufuklar, 11-12 Mayıs 2006, Hacettepe University, Ankara: Bizim Büro Yayıncılık, 2008, pp. 237-249.

Dölen, Emre: "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Bilim", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye An- siklopedisi, Vol1, İstanbul: İletişim Yayınları 1985, pp.154-196.

Erim, Kerim: "Riyaziye", Tanzimat, İstanbul 1999, pp. 477-483.

Even-Zohar Itamar: Papers in Culture Research, Tel Aviv: Unit of Culture Research, Tel Aviv University 2010. Accessed February 3. http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/ books/EZ-CR-2005_2010.pdf

Fazlıoğlu, İhsan: "The Place and Importance of the Scientific Works Written in or Trans- lated into Turkish in the Formation of Language Consciousness in the Ottoman Period", Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 3 (2003), pp. 151-184.

Fortna, Benjamin C.: "Islamic Morality in Late Ottoman 'Secular' Schools", in Interna- tional Journal of Middle East Studies 32 (USA, 2000), pp.369-393.

Günergün, Feza: "Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye'sinde Kimyada Adlandırma". Osmanlı Bilimi Araştırmaları: 5:1 (2003)

Heyworth-Dunne, J.: An Introduction to the History of Education in Modern Egypt, London: Luzac&Co 1938.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Türk Kimya Eserleri Bibliyografyası, İstanbul: IRCICA, 1985.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Başhoca İshak Efendi: Türkiye'de Modern Bilimin Öncüsü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1989.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: "Ottoman Science in the Classical Period and early Contacts with European Science and Technology" in Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World 1/48, Turkey: IRCICA 1992.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: "Osmanlı İmparatorluğunda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Mo- dernleşme Gayretleri", Osmanlı Bilimi Araştırmaları II. (İstanbul: İ.Ü. E.F.Yayınları 1998), pp. 1-22.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi-2, İstanbul: IRCICA, 1999.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi- 2, İstanbul: IRCICA, 2000.

İhsanoğlu, Ekmeleddin (ed.): History of the Ottoman State, Society and Civilisation Vol. 2, İstanbul: IRCICA 2002.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlılar ve Bilim, İstanbul: Nesil Yayınları 2003.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Science, Technology in the Ottoman Empire. Great Britain: Ashgate Publishing Ltd 2004.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi- 2, İstanbul: IRCICA, 2004.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: Mısır'da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: IRCICA 2006.

İnalcık, Halil: "Some Remarks on the Ottoman Turkey's Modernization Process". Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World, İstanbul: IRCICA 1991.

Kabacalı, Alpay: Türkiye'de Matbaa, Basın ve Yayın, İstanbul: Literatür Yayıncılık 2000.

Kazancıgil, Aykut: Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, İstanbul: Gazetecilik ve Yazarlar Vakfı Yayınları 1999.

Kenan, Seyfi. "III. Selim Dönemi Eğitim Anlayışında Arayışlar". Nizam-ı Kadim'den Nizam-ı Cedid'e III. Selim ve Dönemi, Ankara: İSAM Yayınları 2010, pp 129-152.

Kenan, Seyfi. "Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine bir Çözümleme", Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 2013, 41:2, pp. 1-32.

Kuran, Ercüment: "Sultan II. Mahmud ve Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın Gerçekleştirdikleri Reformların Karşılıklı Tesirleri", Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi 1990, pp. 107-111.

Lefevere, Andre: Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame, London and New York: Routledge 1992.

Lewis, Bernard: The Emergence of Modern Turkey, London: Oxford University Press 1968.

Meade, Ruselle: "Translation of a Discipline", The Translator 17,2 (New York 2011): pp. 211-3.

Montgomery, Scott L.: Science in Translation: Movements of Knowledge Through Cultures and Time, Chicago: University of Chicago Press 2000.

Olohan, Maeve and Myriam Salama-Carr: "Translating Science". The Translator,17, 2, (2011): pp. 179-188.

Paker, Saliha: "Translation as Terceme and Nazire: Culture-bound Concepts and their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation His- tory", Crosscultural Transgressions, Research Models in Translation Studies II Historical and Ideological Issues, Theo Hermans (ed.), Manchester: St Jerome Publishing 2002, s./pp 120-143.

Paker, Saliha: "Ottoman Conceptions of Translation and its Practice: The 1897 'Classics Debate' as a Focus for Examining Change", Translating Others, Vol. 2, Theo Her- mans (ed), Manchester: St. Jerome 2006, pp. 325-348.

Paker, Saliha: "Terceme ve Nazire olarak Çeviri; Kültüre Bağlı Kavramlar ve Osmanlı Çeviri Araştırmalarında bir Kuramsal Çerçeve Kurmak," Journal of Translation Studies, 33:2 (2009), pp. 89-110.

Paker, Saliha: "Translation, the Pursuit of Inventiveness and Ottoman Poetics: A Systemic Approach", Between Culture and Texts: Itineraries in Translation History, Frankfurt a.M.: Peter Lang GmbH 2011.

Paker, Saliha: "Terceme, Te'lif ve Özgünlük Meselesi", Metnin Halleri: Osmanlı'da Telif, Tercüme ve Şerh. İstanbul: Klasik 2014.

Pym, Anthony: Method in Translation History, Manchester: St Jerome 1998.

Sánchez, Dolores: "Translating Science: Contexts and Contests: On the Translation of a Misogynist Scientific Treatise in Early Twentieth-Century Spain", The Translator 17, 2 (2011): pp.325-48.

Shaw Stanford and Ezel Kural: History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 2, New York: Cambridge University Press 2002.

Strauss, Johann: "Turkish Translations from Mehmed Ali's Egypt: A Pioneering Effort and its Results", Translations (Re)shaping of Literature and Culture, ed. by Saliha Paker, İstanbul: Boğaziçi Yayınları 2002, pp. 108-148.

Tosun, Ali Rıza: Hüseyin Rıfkı Tamani'nin Çalışmaları Işığında Öklid Geometrisi'nin Türkiye'ye Girişi, (doctoral dissertation), Ankara University 2007.

Toury, Gideon: "Translation as a Means of Planning and the Planning of Translation: A Theoretical Framework and an Exemplary Case", Translations: (Re)shaping of Litera- ture and Culture, ed. Saliha Paker. İstanbul: Boğaziçi University Press 2002.

Vandepitte, Sonia, Liselotte Vandenbussche and Brecht Algoet: "Travelling Certainties: Darwin's Doubts and Their Dutch Translations", The Translator 17,2 (New York 2011), pp. 275-99.

Yılmazer, Ziya. Şânî-zâde Mehmed 'Atâ'ullah Efendi, Şânî-zâde Târîhi (1223-1237 / 1808- 1821). İstabul: Çamlıca Yayınevi, 2008.
Osmanlı Araştırmaları-Cover
  • ISSN: 0255-0636
  • Yayın Aralığı: Yılda 3 Sayı
  • Başlangıç: 1980
  • Yayıncı: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi
Sayıdaki Diğer Makaleler

Maurits van den Boogert, Aleppo Observed: Ottoman Syria Through the Eyes of Two Scottish Doctors, Alexander and Patrick Russell (Studies in the Arcadian Library), The Arcadian Library in association with Oxford University Press, 2010, 256 s., ISBN: 978-019-9588-56-5

Seyfi KENAN

Nükhet Varlık, Plague and Empire in the Early Modern Mediterranean World: the Ottoman Experience, 1347-1600, New York: Cambridge University Press, 2016, 336 pp., ISBN 978-110-7013-38-4.

Chris GRATIEN

Batılı İki Seyyahın Kaleminden İstanbul Masalları: Cyrus Adler ve Allan Ramsay'nin Kahvehane Ziyaretleri

Melike ÜNAL TOKAY

Why Did Süleyman the Magnificent Execute His Son Şehzade Mustafa in 1553 ?

MUHAMMET ZAHİT ATÇIL

Özgen Felek (haz.), Kit?bü'l-Men?m?t, Sultan III. Murad'ın Rüya Mektupları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012, xii+377 pp. ISBN 978-975-3333-01-6

Aslı NİYAZOĞLU

A Treaty of Narratives: Friendship, Gifts, and Diplomatic History in the British Capitulations of 1641

Michael TALBOT

Kenan İnan, "Mahmiye-i Trabzon Mahallâtından": Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon'da Sosyal ve İktisadi Hayat, Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 2013, 374 s ISBN 978-975-7770-40-4

Zeynep ALİYAZICIOĞLU İNAN

Kecia Ali, The Lives of Muhammad, Cambridge: Harvard University Press, 2014, 352 pp, ISBN 978-067-4050-60-0.

Merve NURCAN UÇAR

Bilgin Aydın, İlhami Yurdakul, Ayhan Işık, İsmail Kurt, Esra Yıldız, İstanbul Şer'iyye Sicilleri Vakfiyeler Katalogu, Ankara: İSAM, 2015, 708 s., ISBN 978-975-389-853-9.

KENAN YILDIZ

An Ottoman envoy in Paris: Süleyman Ağa's mission to the court of Louis XIV, 1669

Phil MCCLUSKEY