Özbek Han Dönemi Altın Orda-İlhanlı Devletleri Münasebetleri

Altın Orda Devleti ile İlhanlı Devleti arasında iki devletin kuruluşundan itibaren birçok nedenden ötürü çatışmalar meydana gelmiştir. Bu çatışmaların temel sebebi atalardan kalan topraklar ve Cengiz Han yasasına göre ganimet paylaşımıdır. İki ulus arasında Azerbaycan ve Kafkasya topraklarının kime ait olduğu konusundaki tartışmalar temel çatışma mekanizmasını meydana getiren olaydır. Bu meyanda iki devlet, hangi hükümdar başa geçerse geçsin ilk olarak Azerbaycan ve Kafkasya üzerindeki hâkimiyetini meşrulaştırmak adına teşebbüslerde bulunmuştur. Cengiz sülalesinin ilk şube devleti olan Altın Orda Devleti, Batu Han döneminde henüz İlhanlı Devleti’nin kurulmamasından ötürü sözü edilen toprak ve ganimet konusunda önemli söz sahibi idi. Ancak Möngke Han’ın emri ile Batı seferine çıkan Hülagu Han 1258 yılında İlhanlı Devleti’ni kurdu. Batu Han’ın bu tarihlerde ölümünün ardından iki ulus arasında çatışmalar meydana geldi. Berke Han dönemi ile başlayan çatışmalar İlhanlı Devleti’nin son hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’ın vefatına kadar aralıklarla devam etmiştir. Bu çalışmada, Altın Orda hükümdarı Özbek Han ile İlhanlı Devleti hükümdarları Olcaytu Sultan, Ebu Said Bahadır Han ve Arpa Han arasında meydana gelen siyasî, diplomatik, sosyal ve kültürel alandaki münasebetlerden bahsedilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Özbek Han, Olcaytu, Ebu Said Bahadır Han, Altın Orda Devleti, İlhanlı Devleti

Golden Horde-Ilkhanid States Relations in the Period of Uzbek Khan

There have been conflicts between the Golden Horde State and the Ilkhanid State for many reasons since the establishment of both states. The main reason for these conflicts is the ancestral lands and the sharing of the booty according to the law of Genghis Khan. The debate between the two nations about who owns the Azerbaijan and Caucasus lands has been the event that created the main conflict mechanism. In this context, the two states made attempts to legitimize their dominance over Azerbaijan and the Caucasus, no matter which ruler came to power. The Golden Horde State had an important say in the land and booty mentioned due to being the largest member of the Genghis dynasty during the Batu Khan period and also because the Ilkhanate State had not been established yet. But, Hülagu Khan, who went to the West with the order of Möngke Khan, constitute the Ilkhanid Nation in 1258. After the death of Batu Khan on these dates, conflicts occurred between the two nations. The conflicts that started with the Berke Khan period continued intermittently until the death of Ebu Said Bahadır Khan, the last ruler of the Ilkhanate State. In this study, the political, diplomatic, social and cultural relations between Olcaytu Sultan, Ebu Said Bahadır Han and Arpa Han, the rulers of the Ilkhanate State, during the reign of Uzbek Khan, the ruler of the Golden Horde, will be mentioned.

Keywords:

Golden Horde State, Ilkhanid State, Uzbek Khan, Olcaytu, Ebu Said Bahadır Khan,

PDF

___

Alaeddin Atamelik Cüveynî, Tarȋh-i Cihȃn Güşȃ, (çev. Mürsel Öztürk), TTK Yayınları, Ankara 1998.
Baybars, “Zübdetü’l Fikre”, (haz. W. De. Tiesenhausen), Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (çev. İsmail Hakkı İzmirli), İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
Beyani Şirin, Zen der İran-i Asr-i Moğol, İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran, Tahran 1382; (Türkçe Terc. Mustafa Uyar), Moğol Dönemi İranı’nda Kadın, TTK Yayınları, Ankara 2018.
Bostancı Fatih, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi (1256-1266) Efe Akademi Yayınları, İstanbul 2021.
Bostancı, Fatih; “Altın Orda Devleti’nde Yerleşik Hayatın İlk İzleri: Saray Şehri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/6, (2021), s. 229-240.
Ciocîltan Virgil, The Mongols and The Black Sea Trade in The 13th and 14th Centuries, (translated by Samuel Willcocks), Leiden-Boston 2012.
Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnamesi, c. I, (çev. A. Sait Aykut), YKY Yayınları, İstanbul 2000.
Ebu Bekr Kutbî Eherî, Tevarih-i Şeyh Üveys, (neşr. İrac Afşar), İntişarat-ı Sutude, Tahran 1389 h.ş.
Ebu Zeyd Abdulrahman bin Muhammed İbn Haldȗn, el-‘Ȋber (Tarih-i İbn Haldûn), (Farsça çev. Abdülmuhammed Ȃyetȋ), c. I-IV, neşr. Pejoheşkede-i Ulum-ı İnsani ve Mütalaat-ı Ferhengi, Tahran 1383 h.ş.
Ebu’l-Fazıl Nebeî, Tarih-i Al-i Çoban, Danişgah-ı Tahran, Tahran 1352 h.ş.
Ebu’l-Fazl, Hatibi; “Özbek Han”, DMBİ, Merkez-i Dairü’l-Maarif-i Büzürg-i İslamî, c. VII, Tahran 1996, s. 751-752.
Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Şecere-i Türk, (çev. Arif Acaloğlu), Selenge Yayınları İstanbul 2020.
Ebu’l-Fazıl, Hatȋbȋ; “Ebȗ Said Bahadır Han”, DMBİ, Merkez-i Dairü’l-Maarif-i Büzürg-i İslamî, c. V, Tahran 1993, s. 540-543.
Ebu’l-Fazıl, Hatȋbȋ; “Olcaytu”, DMBİ, Merkez-i Dairü’l-Maarif-i Büzürg-i İslamî, c. X, Tahran 2001, s. 449-451.
Ebu’l-Fazıl, Hatîbî; “Özbek Han”, DMBİ, Merkez-i Dairü’l-Maarif-i Büzürg-i İslamî, c. X Tahran 2001, s. 751.
Ebu'l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, c. IV (neşr. Muhammed Efendi), Kahire 1325 h.
Ebu’l-Kasım Abdullȃh b. Muhammed Kaşȃnȋ, Târîh-i Olcaytu, (neşr. Mehin Hambeli), Bungâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitab, Tahran 1348 h.ş.
Fahreddȋn, Rizaeddȋn, Altın Ordu ve Kazan Hanları, (çev. İlyas Kamalov), Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
George, Lane; “The Ilkhanete: Mongol Rule in Medieval Western Asia 1256-1335”, SOAS University of London 2019, s. 1-34.
Gıyâsüddin b. Hüsamüddin Hvândemîr, Tarih-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbar-ı Efrad-ı Beşer, (tas. Celaleddin Humayi), nşr. İntişarat-ı Kitabhane-i Hayyam, c. I-IV, Tahran 1333 h.ş.
Gökbilgin Özalp, 1313-1357 Yılları Arasında Altınordu Devleti, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Erzurum 1972. Hamdullah Müstevfi Kazvinî, Târîh-i Güzȋde, (neşr. Abdülhüseyin Nevai), Tahran 1381 h.ş.
İbn Mufaddal; en-Nehcü’s-Sedȋd, (haz. W. De. Tiesenhausen), Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (çev. İsmail Hakkı İzmirli), İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
İbn Vâsıl el-Hamevȋ, “Müferricü’l-Kurȗb”, (haz. W. De. Tiesenhausen), Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (çev. İsmail Hakkı İzmirli), İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
Kafalı Mustafa, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. İstanbul 1976.
Kafalı, Mustafa; “Özbek Han” DİA, c. XXXIV, İstanbul 2007, s. 107-109.
Kamalov İlyas, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
Kemaloğlu İlyas, Altın Orda ve Rusya (Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi), Ötüken Yayınları, İstanbul 2015.
Kemaloğlu, İlyas; “Altın Orda Devletinin Adı Üzerine”, Türk Dünyası Araştırmaları, 141, (2002), s. 115-120.
Kemaloğlu, İlyas; “Saray”, DİA, c. XXXVI, İstanbul 2009, s. 121-122.
Korkmaz, Ahmet, “Celayırlılar Döneminde Yakın Doğu’da Ticari Vaziyet (1340-1411), Orta Çağ’da Ticaret, ed. Tolgahan Karaimamoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2022, s. 279-292.
Korkmaz, Ahmet, Kara-Koyunlu Devleti’nin Askerî Teşkilâtı, Efeakademi Yayınları, İstanbul 2022.
Manghol-Un Niuça Tobça’an (Yüan-Ch’ao Pi-Shi), Moğolların Gizli Tarihi, (çev. Ahmet Temir), TTK Yayınları, Ankara 1986.
Mîr Muhammed b. Seyyid Burhanüddin Hândşâh Mîrhvând, Ravzatü’s-Safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ, (tas. Cemşîd Kiyanfer), İntişarat-ı Esatir, c. I-VII, Tahran 1380 h.ş.
Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Şebankâreî, Mecma’ul-ensâb, (nşr. Mîr Hâşim Muhaddis), Müessese-i İntişarat-ı Emir-i Kebir, Tahran 1363; (Türkçe terc. Fahri Unan), Mecma‘u’l-Ensâb (Hânedanlar Târihi), TTK Yayınları, Ankara 2021.
Muizzu’l-Ensâb fi Şeceretü’l-Ensâb-ı Selâtin-i Moğol, Bibliotheque Nationale Paris, Persian-67.
Nüveyri, “Nihayetü’l-İreb”, (haz. W. De. Tiesenhausen), Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (çev. İsmail Hakkı İzmirli), İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
Ötemiş Hacı, Çengiz-name, (çev. İlyas Kemaloğlu), TTK Yayınları, Ankara 2018.
Remzi Mehmed Murad, Telfik’ul-Ahbâr ve Telhikü’l-Â-sâr fi Vakâyî’-i Kazan, Bulgar ve Mûluki’t-Tatar, c. I-II, (neşr. İbrahim Şemseddin), Daru’l-Kitabu’l-İlmiyye, Beyrut 1423 h.
Reşȋdüddȋn Fazlullah-ı Hamedȃnȋ, Cȃmi’ü’t-Tevȃrȋh, (neşr. Muhammed Ruşen ve Mustafa Musevi), c. I-IV, Tahran 1373 h.ş.
Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedanî, Şu’b-i Pençgâne, Topkapı Sarayı III. Ahmed Kütüphanesi nr. 2937.
Sağlam, Ahmet; “Nâsır Muhammed Dönemi Memlûk-Altın Orda Münâsebetleri: Stratejik İttifaklar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, XI/61, (2018), s. 324-331.
Saray, Mehmet; “Altın Orda Hanlığı” TDVİA, c. II, İstanbul 1989, s. 538-540.
Spuler Berthold, İran Moğolları, (çev. Cemal Köprülü), TTK Yayınları, Ankara 1957.
Spuler, Barthold; Zolotoya Ordı-Mongoli vı Rusyy, İnstitut İstori, Kazan 2016.
Subaşı, Ömer; “İlhanlı Devleti’nde Kerayit Bir Aile: Alinak Noyan ve Emir Kurmişi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, VIII/ 41, (2015), s. 563-577.
Şihabeddîn Abdullâh b. Fazlullâh el-Şîrazî, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, (neşr. Abdulmuhammed Âyetî), İntişarat-ı Bünyad-ı Ferhengi İran, Tahran 1346 h.ş.
Şihabeddin Abdullah b. Lütfullah b. Abdülreşid el-Havfi el-Med’u Hȃfız-ı Ebrȗ, Zeyl-i Cȃmi’ü't-Tevȃrȋh-i Reşȋdî, (neşr. Hânbâbâhân Beyânî), Şirket-i Tezamünî-i İlmî, Tahran 1317 h.ş.
Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, (çev. D. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
Takiyüddȋn Ahmed b. Alȋ el-Makrȋzȋ, es-Sülûk li Marifet-i Duve'li'l- Mulûk, c. III, (neşr. Muhammed Abdulkadir ‘Ȃta), Beyrut 1997.
Uyar, Mustafa, İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 2020.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; “Emir Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten, XXXI/124, (Ekim 1967), s. 601-646.
Yakubovskiy, A. Yu, Altın Ordu ve Çöküşü, (çev. Hasan Eren), TTK Yayınları, Ankara 1992.
Yuvalı, Abdulkadir; “Altın Orda-İlhanlılar Mücadelesi Sırasında Tebriz Şehri”, Azerbaycan Birinci Uluslararası Sempozyumu, (yay. haz. İmran Baba), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2002. s. 31-37.
Zeryab, Abbas; “Arpa Han”, DMBİ, c. I, Merkez-i Dairü’l-Maarif-i Büzürg-i İslamî, Tahran 1367 h.ş., s. 310-311.