Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin İnsânü’l-‘ayn ve ‘aynü’l-insân İsimli Fıkıh Usûlü Risalesinin Neşir ve Tahlili

Fıkıh usûlü ilmi, naslardan şer‘î hüküm çıkarmanın esas ve yöntemlerini incelemesi nedeniyle İslâmî ilimler içinde özel bir konuma sahiptir. Geçmişten günümüze pek çok İslâm âlimi bu alanda eserler yazmıştır. Bu âlimlerden biri de Saçaklızâde Mehmet Efendi’dir (ö. 1145/1732). Saçaklızâde Mehmet Efendi, başta fıkıh olmak üzere birçok alanda eser telif eden çok yönlü bir Osmanlı âlimidir. Onun yazdığı eserlerden biri de “İnsânü’l-‘ayn ve ‘aynü’l-insân” adlı fıkıh usûlü risalesidir. Eserde Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan meşhur kitaplardan bir hayli istifade edilmiştir. Ne var ki birçok eseri tahkik edilerek yayımlanan Saçaklızâde’nin bu muhtasar risalesi henüz günümüz okuyucularıyla buluşmamıştır. Araştırmamızda söz konusu eser hem dil, üslup ve yöntem bakımından incelenmiş hem de yayımlanmıştır. Osmanlı âlimlerinin yazdıkları eserler, dönemin ilmî, kültürel ve aktüel hayatına ışık tutan önemli tarihi vesikalardır. Bu çalışmayı önemli kılan da yüzü aşkın eser veren meşhur bir Osmanlı âliminin fıkıh usûlü ilmiyle ilgili yazdığı bir eseri tozlu raflardan gün yüzüne çıkarması ve günümüz okuyucusuyla buluşturmasıdır. Böylece geçmişle günümüz arasındaki ilmî bağın güçlendirilmesi hedeflenmektedir. Araştırmanın giriş kısmında Saçaklızâde’nin hayatından söz edilmiştir. Daha sonra İnsânü’l-‘ayn ve ‘aynü’l-insân’ın önemine ve genel özelliklerine yer verilmiştir. Ardından dil, üslup ve yöntem bakımından eserin muhtevası tahlil edilip kaynakları tespit edilmiştir. En sonunda da eserin Arapça metni yayımlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Osmanlı Hukuku, Saçaklızâde

Publishing and Analysis of Sacaqlizādah Mehmed Efendi's Treatise on Usūl al-Fiqh entitled Insan al-ayn and Ayn al-insan

The science of usūl al-fiqh has a special position among the Islamic sciences because it examines the principles and methods of deducing religious rulings from the sources of Islamic law. Many Islamic scholars from the past to the present have written works in this field. One of these scholars is Sacaqlizādah Mehmet Efendi (d. 1145/1732). Sacaqlizādah Mehmet Efendi was a versatile Ottoman scholar who wrote works in many fields, especially Islamic law. One of his works is his treatise on usūl al-fiqh titled "Insan al-ayn and Ayn al-insan". In this work, the famous books that were taught as textbooks in Ottoman madrasas were utilized to a great extent. However, this short treatise of Sacaqlizādah, many of whose works have been published in critical edition, has not yet met today's readers. In our research, the work in question was analyzed in terms of language, style and method, and published. The works written by Ottoman scholars are important historical documents that shed light on the scholarly, cultural and actual life of the period. What makes this study important is that it unburies a work written by a famous Ottoman scholar, who wrote more than a hundred works, on the science of usūl al-fiqh from the dusty shelves and brings it together with today's readers. Thus, it is aimed to strengthen the scholarly bond between the past and the present. In the introduction of the study, Sacaqlizādah 's life is mentioned. Then, the importance and general characteristics of Insan al-ayn and Ayn al-insan are given. Then, the content of the work is analyzed in terms of language, style and method and its sources are identified. Finally, the Arabic text of the work is published.

Keywords:

Islamic law, Usūl al-fiqh, Ottoman law, Sacaqlizādah.,

PDF

___

Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr fî şerh-i Usûli’l-Pezdevî, nşr. Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî (b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.), 3/57.
Adudüddîn el-Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım,1424/2004.
Albayrak, Kamil Ruhi. “Saçaklızâde’nin İlahî Sıfatlara Yaklaşımı”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2018), 127-148.
Cici, Recep. Molla Fenârî’nin Osmanlı Hukuk Düşüncesindeki Yeri. Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu. ed. Tevfik Yücedoğru vd. 239-258. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2010.
Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelâm İlişkisi Bağlamında Hicrî 4. Asır Bağdat Usûlcülerinin Umum Lafızlarla İlgili Yaklaşımlarının Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat (Eski ve Yeni Harflerle). Ankara: Aydın Kitapevi, 25. Basım, 2008.
İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. nşr. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1403/1983.
İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. Hulâsatü’l-efkâr şerhu Muhtasari’l-Menâr. thk. Hâfız Senâullah ez-Zâhidî. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1.Basım, 1424/2003.
Koca, Ferhat. “Menârü’l-Envâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/118-119. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Mehmed Tâhir, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. nşr. A. Fikri Yavuz & İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, b.y., ts.
Molla Fenârî, Şemseddîn Muhammed b. Hamza el-Fenârî. Füsûlü’l bedâyi‘ fî usûlü’ş-şerâyi‘. thk. Muhammed Hasan İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1427/2006.
Molla Hüsrev, Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkāti’l-vüsûl. nşr. Şirket-i Sahâfiyye-i Osmâniyye. Dersaâdet: Şirket-i Sahâfiyye-i Osmâniyye, b.y., 1321/1903.
Özcan, Tahsin. “Maraşlı Bir Osmanlı Âlimi: Saçaklızade Mehmed Efendi ve Eserleri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu. 1/53-68. e.y. Kahramanmaraş: Maraşder-Kahramanmaraş Belediyesi, 2005.
Özcan, Tahsin. “Saçaklızâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Özen, Şükrü. “Molla Lutfi’nin İdamına Karşı Çıkan Efdalzâde Hamîdüddin Efendi’nin Ahkâmü’z-zındîk Risalesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi c.y./4 (2000), 7-16.
Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Kenzü’l-vüsûl ilâ ma‘fireti’l-usûl. nşr. Matbaatü Câvîd. Karaçi: Matbaatü Câvîd, b.y., ts.
Saçaklızâde, Mehmed Efendi. İnsânü’l-‘ayn ve ‘aynü’l-insân. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 004333-IV, 31b-33a.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, b.y., ts.
Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmanî. çev. Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, b.y., 1996. Teftâzânî. Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîh ilâ keşfi hakā’iki’t-Tenkîh. nşr. Mektebetü Sabîh. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü Sabîh, b.y., ts.
Yıldırım, İlyas. Molla Fenârî: İlmî Kişiliği, Fıkıhla İlgili Eserleri ve Osmanlı Tarihindeki Yeri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/22 (2013), 255-284.