Hanefî Doktrininde Maslahat Sebebiyle Antlaşmaların Bozulabileceği Görüşü ile Modern Hukuktaki “Rebus Sic Stantibus” İlkesi Hakkında Bir Tahlil

Uluslararası ilişkilerde belirli amaçlar için yapılan antlaşmalarla kabul edilen taahhütler, ahlâkî ve hukukî nitelik taşıdığından bunlara sadakat gösterilmesi, barış ve güven esası için oldukça önem arz etmektedir. İs-lam’ın temel kaynaklarında barışa yönelik antlaşmalar yapılmasını veya süresi tamamlanan antlaşmaların yenilenmesini engelleyici bir hüküm bulunmadığı için İslam ülkesi devlet başkanının toplumun menfaatini dikkate alarak gayrimüslim ülke/ülkelerle antlaşma yapmasında dinî/hukukî bir engel söz konusu değildir. Bununla birlikte Hanefî dokt-rininde İslam toplumunun maslahatı gereği akdedilmiş bir antlaşmanın karşı tarafa bilgi vermek şartıyla bozulabileceği malumatı yer almakta-dır. Bu yaklaşım, modern hukuktaki ‘rebus sic stantibus’ ilkesini anım-satmaktadır. Bu ilkeye istinaden günümüz hukukunda şartların değiş-mesi ve devletin menfaati göz önünde bulundurularak bazı durumlarda antlaşmalar bozulabilmektedir. İşte ele aldığımız bu çalışmada Ha-nefîlerin konuyla ilgili yaklaşımları ve bunları dayandırdıkları deliller üzerinde durulmakta, çok fazla detaya girmeden modern hukukta belir-tilen ilkeyle örtüşüp örtüşmediği ile ilgili bir analiz yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Hanefî Mezhebi, Antlaşma, Rebus sic stantibus ilkesi, Şartların değiş-mesi, Maslahat, Akdin Bozulması., Hanefî Mezhebi, Akdin Bozul-ması.

An Analysis of the "Rebus Sic Stantibus" Principle in Modern Law, with the View that Treaties may be Disrupted due to Charge in Hanafi Doctrine

Since the commitments accepted by treaties made for specific purposes in international relations have a moral and legal nature, showing them loyalty is very important for peace and trust. There is no religious / legal obstacle for the head of state of the Islamic country to make a treaty with non-Muslim countries / countries, taking into account the interests of the society, since there is no provision in the main sources of Islam that prevents agreements for peace or renewal of expired agreements. However, in the Hanafi doctrine, there is information that a treaty concluded in accordance with the interests of the Islamic community can be broken provided that the other party is informed. Based on this principle, treaties may be broken in some cases by changing the conditions in today's law and taking into account the interest of the state. In the study we have dealt with, the approaches of Hanafis on this issue and the evidences they based on are emphasized, without going into too much detail, an analysis is made about whether it is compatible with the principle specified in modern law.

Keywords:

Hanafi Sect, Treaty, ‘Rebus sic stantibus’ principle, change of conditions, mesalih-i mursele, breakdown of treaty.,

PDF

___

Acer, Yücel – Kaya. İbrahim. Uluslararası Hukuk. 5. Baskı. Ankara: Seçkin Yayınla-rı, 2010.
Alsan, Zeki Mesud. Yeni Devletler Hukuku. Ankara: Güney Matbaacılık ve Gazeteci-lik, A.Ş., 1951.
Âmidî, Ebu’l Hasen Seyfüddîn. el İhkâm fî Usûl’l Ahkâm. Thk: Seyyid el-Cemilî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l Arâbî, 1404.
Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku. 2. Baskı. Ankara: Ankara Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1954.
Babertî, Muhamed b. Muhammed Ekmelüddin. el-İnâye fî Şerhi’l Hidâye (Fethü’l Kadir ile birlikte). 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, tsz.
Bağdatlı, Selahattin. “Rebus Sic Stantibus Koşulu”. Hukuk Sözlüğü. İstanbul: Derin Yayınları, 2012.
Bardakoğlu, Ali. “Hanefi Mezhebi”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 16: 1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1992.
Bozkurt, Enver. Türkiye’nin Uluslararası Hukuk Mevzuatı. 5. Baskı. Ankara: Asil Yayın Dağıtım Ltd. Şti., 2011.
Bozkurt, Enver-Kütükçü, M. Akif- Poyraz, Yasin. Devletler Hukuku. 7. Baskı. Anka-ra: Yetkin Yayınları, 2012.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahihu’l Buhari(Mevsûatu’l Hadîs eş-Şerif el-Kütübü’s Sitte İçinde). Haz. Salih b. Adülaziz. Riyâd: Dâru’s Selâm, 2008.
Bûti, Saîd Ramadan. Dâvabitu’l Maslaha fî Şer’iâti’l İslâmiyye. Dımeşk: Dâru’l Fikr, 2005.
Crozat, Charles. Devletler Umumî Hukuku. Trc. Edip F. Çelik. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1950.
Çelik, F. Edip. Milletlerarası Hukuk. 4. Baskı. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1980.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. es-Sünen(Mevsûatu’l Hadîs eş-Şerif el-Kütübü’s Sitte içinde). Haz. Salih b. Adülaziz. Riyâd: Dâru’s Selâm, 2008.
Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm. el-Emvâl. Thk: Muhammed İmâre. Beyrut: Dâru’ş Şurûk, 1409/1989.
Ebû Yûsuf, Yakûb b. İbrahim el-Kûfî. Kitâbu’l-Harâc. 4. Baskı. Kahire: Matbaatu Selefiyye ve Mektebetuha, 1392.
Ebû Zehra, Muhammed. İslâm Hukuku Metodolojisi. Trc. Abdülkadir Şener. 6 Baskı. Ankara: Fecr Yayınları, 1994.
Erdoğan, Mehmet. “Maslahat”. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü.7. Baskı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Eroğlu, Hamza. Devletler Umumi Hukuku. Ankara: İktisadi ve Ticarî İlimler Yayıne-vi, 1979.
el-Fetâva’l Hindiyye. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l Fikr, 1411/ 1991.
Hallâf, Abdulvehhâb. Mesâdirü’t- Teşrî’i’l- İslâmî fimâ lâ nassa fihihi. 6. Baskı. Kuveyt: Dâru’l Kalem, 1414/1993.
Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. 2 Cilt. Çev. Mehmet Yazgan, İstanbul: Beyan Yayınları, 2011.
Garner, J. W. “The Doctrine of Rebus Sic Stantibus and the Termination of Treaties”. American Journal of İnternational law, 29(1927): 500-516.
Gazzâlî, Ebû Hamiîd Muhammed. el-Mustasfâ min ‘İlmi’l Usûl. thk. Muhammed Abdurrahman el Maraşlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’n nefâis, 1432/2011.
Gönlübol, Mehmet. Uluslararası Politika. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2000.
İbn Âşûr, Muhammed Tahir. İslam Hukuk Felsefes. Çev. Mehmet Erdoğan- Vecdi Akyüz. 4. Baskı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik b. Hişâm. es-Sîretu’r-Nebeviyye. 5 Cilt: Kahire: Dâru’s Sahâbe li’t Turâsî Betnatâ, 1416/1995.
İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. 11 Cilt. Thk: Ali Muham-med Ömer. Kahire: Mektebetü’l Hancı, 1421/2001.
İbnü’l Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdillah el-Meâfirî. Ahkâmu’l Kur’an. Thk: Muhammed Abdulkadir ‘Ata. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 1414/1993.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed eş-Şeybânî el- Cezerî. el-Kâmil fi’t-Tarih. Thk: Ebi’l Fida Abdullah el-Kadî. 11 Cilt. (Beyrut: Dâru’l Kütü-bi’lİlmiyye, 1407/1987.
İbnü’l-Hümâm, Kemâluddin Muhammed b. Abdilvâhid. Fethu’l-Kadir. 10 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-Fikr, tsz.
İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. 3. Baskı. 15 Cilt. Thk: Abdullah b. Abdul Muhsinet-Türkî-Abdulfettah Mu-hammed el-Hulvî. Riyad: Dâru’l Âlemu’l Kütüb, 1417/1997.
İzmirli, İsmail Hakkı. İlm-i Hilâf. Haz. Sırrı Fuat Ateş. Konya: Hüner Yayınları, 2010.
Karaman, Hayreddin. Ana Hatlarıyla İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
Kâsânî, Alâuddin EbûBekr b. Mes’ud. Bedâiu’s-Sanâî fi Tertibi’ş-Şerâyî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t Turâsi’l Arabî, 1417/1997.
Kudûrî, Ebu’l Hüseyn Ahmed b. Muhammed. Muhtasaru’l Kudûrî. Kahire: Dâru’s Selâm, 1434/2013. Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’an. 24 Cilt. Thk: Abdulmuhsin et-Turkî, Müessesetü’r- Risâle. Beyrut: 1427/2006.
Menemenlizade, Ethem. Devletler Umumi Hukuku. İstanbul: Türkiye Matbaası, 1934.
Meray, Seha Lütfi. Devletler Hukukuna Giriş. 3. Baskı. 2 cilt. Ankara: Ankara Üni-versitesi Basımevi, 1965.
Merginânî, Burhânuddin Ebû’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelil. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mubtedî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
Mevsîlî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İhtiyârliTa’lili’ı-Muhtâr. 5 Cilt. Ta’lik: Şeyh Mahmud Ebû Dakika. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1991.
Meydânî, Abdülğânî el-Ğanimî. el--Lübâb fi Şerhi’l Kitâb. 4 Cilt. Thk: Muhammed el-Azizî. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 1438/2017.
el-Mübarek, Muhammed. İslam Nizamı: Devlet ve Hükümet, Trc. Hüsameddin Cemal İstanbul: Nidâ yayınları, 2013.
Müslim b. el-Haccâc, Ebu’l-Huseyn el- Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. (Mevsûatu’l Hadîs eş-Şerif el-Kütübü’s Sitte içinde). Haz. Salih b. Adülaziz, Riyâd: Dâru’s Selâm, 2008.
Nesefî, Ebu’l Berakât Abdullah b. Ahmed. el-Mustasfa fi Şerhi’l Nafi’. 3 Cilt. Thk. Hasan Özer-Mehmet Caba. İstanbul: Mektebetül İrşadiyye, 1438/2017.
Önkal, Ahmet. “Huzâa”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 18: 431-433. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
Pazarcı, Hüseyin. Uluslararası Hukuk. 10. Baskı. Ankara: Turhan Kitabevi, 2011.
Râzî, Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Tefsirü Fahru’r Râzî. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1401/1981.
Reçber, Kamuran. Uluslararası Hukuk Ders Kitabı. Bursa: Dora Basım-Yayın Dağı-tım Ltd., 2014.
Remlî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed. Nihâyetü’l Muhtâc ilâ Şerhi’l Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1404/1984.
Sâdî Çelebi. Hâşiye ale’l İnâye fî Şerhi’l Hidâye(Fethül Kâdir ile Birlikte), 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, tsz.
Semerkandî, Ebû Bekr Alâeddin Muhammed b. Ahmed. Tuhfetü’l Fukâha. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 1405 /1984.
Serahsî, Şemsu’l-Eimme Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl. Şerhu’s-Siyeri’l-Kebir. 5 Cilt. Thk. Selâhuddin el-Müneccid. Kahire: Dâru İhyâi’t Turâsi’l Arabî ,1971.
-------, el-Mebsût. Thk: Halîl Muhyiddin el-Meys. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1421/2000.
Seviğ, Muammer Raşit. Özel Devletler Umumi Hukuku. 2. Baskı.İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1958.
Sıbt İbnü’l Cevzî, Ebu’l Muzaffer Şemsüddin Yûsuf b. Kızoğlu et-Turkî el- Avnî el-Bağdâdî el-İntisâr ve’t-tercîh li’l mezhebi’s- salih. Ta’lik: Muhammed Zâhid b. Hasan el-Kevserî. İstanbul: Enver Matbaası, 1360/1941.
Seyyid Kutup. Fi Zilali’l Kur’an, 6 Cilt. Kahire: Dâru’ş Şurûk, 1985.
Sönmezoğlu, Faruk. “Pacta Sunt Servanda”. Uluslararası İlişkiler Sözlüğü. 529-555. İstanbul: Der Yayınları, 2010.
Şa’bân, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları. Trc. İbrahim Kâfi Dönmez, 18. Baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l Marife, 1393/1973.
Şâtibi, İbrahim b. Musa el-Gırnâtî. el-Muvâfakât fî Usûli’ş Şeri’a. Thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan Ali Selman. 7 Cilt. Kahire: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
Şener, Abdülkadir. Kıyas İstihsan İstıslah. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın-ları, 1974.
Şirbînî, Şemsuddin, Muhammed b. Muhammed el-Hatîb. Muğni’l-Muhtâc ilâ Ma’rifeti Maâni Elfâzi’l-Minhâc. 4 Cilt. Thk: Muhammed Halil İ’tânî. Beyrut: Dâru’l Marife, 1418/1997.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l Beyân ‘an Te’vil’l Kur’an. Thk: Abdulmuhsin et-Turkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve. el-Câmi’u’s-sahîh(Mevsûatu’l Hadîs eş-Şerif el-Kütübü’s Sitte içinde). Haz. Salih b. Adülaziz. Riyâd: Dâru’s Selâm, 2008.
Uğur, Mücteba. “Amr b. Sâlim”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 3: 91. İstan-bul: TDV Yayınları, İstanbul, 1991.
Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Azim Dağıtım, 2017.
Zuhayli, Vehbe. el-Fıkhu’l İslâmî ve Edilletuhu. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1417/1996.
----------, Âsâru’l-Harb fi’l Fıkhi’l İslâmî. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 2009.
----------, İslam Hukukunda Savaş. Çev. İsmail Bayer. İstanbul: İhtar yayıncılık, 1996.