Cumhuriyet Halk Partisi’nin Yedinci Kurultayı ve din politikası (1945-1950)

Bu çalışmada, çok partili sisteme geçiş yılları olan 1945-1950 döneminde Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) din politikası, dine bakış açısındaki değişim ve nedenlerinin analizi hedeflenmiştir. CHP din konusunda 1939 itibarıyla çalışmalara başlamış ve en önemli değişim, çalışmanın odak noktası olan 1947’de Yedinci Kurultay sonrasında yaşanmıştır. Bu sürecin en dikkat çekici yönü, resmi ideolojinin dokunulmazı ve yapı taşı olarak görülen laiklik ilkesinin revize edilmesidir. Uluslararası kapitalist sistemin gelişimi ve bu doğrultuda yeniden yapılandırılan iç politik koşullar, CHP’nin değişimini zorunlu kılmıştır. Bu değişimin en önemli sonuçları, okullarda din eğitiminin başlaması ve din görevlilerinin yetiştirilmesi amacıyla imam hatip kurslarının açılması olarak gözükmektedir. Cumhuriyet’in ilanı sonrasında laiklik ilkesiyle korunmak istenen devletin dine mesafesinin bu süreçte giderek azaldığı görülmektedir. CHP’nin bu tutum değişikliği bir siyasal strateji olarak düşünülmektedir zira CHP bu dönemde bir taraftan toplumsal hayatta dinin etki alanını genişletmek için karar alırken diğer taraftan bu alanın genişlemesinden özellikle de dinin politik olarak giderek daha görünür hale gelmesinden rahatsızlık duymaktadır. CHP’nin bu çelişkili konumunun en önemli göstergesi, 1949 itibarıyla irtica tehdidi söylemini gündeme getirmesidir. Çalışmada, CHP’nin bu dönemdeki karar ve uygulamalarının, Türkiye’nin sonraki yıllarda din politikasını şekillendirdiği, diğer taraftan tek partili dönemde bastırılan ideolojilerin siyasal mücadele için gereken kültürel hegemonya araçlarını inşa etmelerine olanak sağladığı öne sürülmektedir. Makalede CHP’nin 1945-1950 döneminde Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Kurultay tutanaklarına yansıyan açıklamaları analiz edilmiş ve söylemindeki değişimin izleri sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler:

CHP, Yedinci Kurultay, Din Politikası, Laiklik, Çok Partili Sistem

The Seventh Congress and religious policy of the Republican People’s Party (1945-1950)

döneminde Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) din politikası, dine bakış açısındaki değişim ve nedenlerinin analizi hedeflenmiştir. CHP din konusunda 1939 itibarıyla çalışmalara başlamış ve en önemli değişim, çalışmanın odak noktası olan 1947’de Yedinci Kurultay sonrasında yaşanmıştır. Bu sürecin en dikkat çekici yönü, resmi ideolojinin dokunulmazı ve yapı taşı olarak görülen laiklik ilkesinin revize edilmesidir. Uluslararası kapitalist sistemin gelişimi ve bu doğrultuda yeniden yapılandırılan iç politik koşullar, CHP’nin değişimini zorunlu kılmıştır. Bu değişimin en önemli sonuçları, okullarda din eğitiminin başlaması ve din görevlilerinin yetiştirilmesi amacıyla imam hatip kurslarının açılması olarak gözükmektedir. Cumhuriyet’in ilanı sonrasında laiklik ilkesiyle korunmak istenen devletin dine mesafesinin bu süreçte giderek azaldığı görülmektedir. CHP’nin bu tutum değişikliği bir siyasal strateji olarak düşünülmektedir zira CHP bu dönemde bir taraftan toplumsal hayatta dinin etki alanını genişletmek için karar alırken diğer taraftan bu alanın genişlemesinden özellikle de dinin politik olarak giderek daha görünür hale gelmesinden rahatsızlık duymaktadır. CHP’nin bu çelişkili konumunun en önemli göstergesi, 1949 itibarıyla irtica tehdidi söylemini gündeme getirmesidir. Çalışmada, CHP’nin bu dönemdeki karar ve uygulamalarının, Türkiye’nin sonraki yıllarda din politikasını şekillendirdiği, diğer taraftan tek partili dönemde bastırılan ideolojilerin siyasal mücadele için gereken kültürel hegemonya araçlarını inşa etmelerine olanak sağladığı öne sürülmektedir. Makalede CHP’nin 1945-1950 döneminde Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Kurultay tutanaklarına yansıyan açıklamaları analiz edilmiş ve söylemindeki değişimin izleri sürülmüştür.

Keywords:

CHP, Yedinci Kurultay,

PDF

___

Ahmad, F. & Ahmad, B. T. (1976). Türkiye’de çok partili politikanın açıklamalı kronolojisi (1945-1971). Ankara: Bilgi Yayınevi.
Akşin, S. (1997). Türkiye’nin önünde üç model. İstanbul: Telos Yayınları.
Albayrak, S. (1973). Türkiye’de din kavgası. İstanbul: İleri Sanat Yayınları.
Atatürk, M. K. (2010). Medeni bilgiler. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
Avcıoğlu, D. (1976). Türkiye’nin düzeni. İstanbul: Tekin Yayınevi.
Aybar, M. A. (1968). Bağımsızlık demokrasi sosyalizm seçmeler: 1945-1967. İstanbul: Gerçek Yayınları.
Bali, R. (Ed.). (2011). Revival of Islam in turkey in the 1950’s through the reports of American diplomats. İstanbul: Libra Yayınları.
Barutçu, F. A. (1977). Siyasi anılar. İstanbul: Milliyet Yayınları.
Başkaya, F. (1993). M. Sever & C. Dizdar (Röp.). 2. Cumhuriyet dünya kapitalizminin yeni evresine uyum sağlama çabasıdır, ikinci cumhuriyet tartışmaları içinde (s. 355-365). Ankara: Başak Yayınları.
Belge, B. (1945). İkinci parti meselesi. Tanin, s. 1-6. Bir mahkeme kurulurken. (Ekim-Mart 1976-1977), Fikir ve Sanatta Hareket, 115.
Burçak, R. S. (1979). Türkiye’de demokrasiye geçiş. Ankara: Olgaç Yayınevi.
CHP Büyük Kurultayının 10 Mayıs 1946 Olağanüstü Toplantısına Sunulan CHP Müstakil Grubu Raporu ve Ekleri. (1946). Ankara: TBMM Yayınları.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1944, 28 Nisan). Diyanet İşleri Reisliği’nin Başvekâlete gönderdiği yazı, Tasvir-İ Efkâr Gazetesi’nin Edirne'de Evkaf İdaresi'nin din dersleri kursları faaliyete geçti başlıklı haberinin asılsız olduğu. No: 192-318-2.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1947, 9 Eylül). Gazete ve dergilerde çıkan lehte ve aleyhteki dini yayınları takip için merkezde bir büro kurulması ve taşra teşkilatının da bu konuda merkeze yardımcı olması. No: 4-30-26.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1948, 22 Haziran). CHP Genel Sekreteri T. Fikret Sılay tarafından Başbakan Hasan Saka’ya yazılan belge. No: 1202-218-1.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1948, 31 Mayıs). Din eğitimi konularını inceleyen CHP meclis grubu komisyonu raporu. No: 42-251-1.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1949, 15 Ocak). Dini eğitim ve öğretim hakkında yazışmalar. No: 1202-218-1.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1949, 15 Ocak). Özel din öğretimi hakkında. No: 1202-218-1.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1950, 4 Kasım). Okullarda okutulacak din dersleri. No: 124-81-15.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri. (1960-1961). Görevi kötüye kullanma davası: din istismarı hakkında CHP teşkilatından gönderilen yazılar. No: 325-1004-1.
Çalış, Ş. (2006). Uluslararası ilişkilerin dini politiği. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce İslamcılık (s. 887-902) içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
Daver, B. (1955). Türkiye Cumhuriyeti’nde laiklik. Ankara: Son Havadis Yayınları.
Düzdağ, M. E. (2017). Üstad Ali Ulvi kurucu hatıralar-1. İstanbul: Gonca Yayınları.
Erim, N. (2005). Günlükler 1925-1979 (Cilt:1). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Evliyagil, N. (1951). Bazı bölgelerde hatipler din mevzuunu ele aldılar. Cumhuriyet. s. 1.
Giritlioğlu, F. (1965). Türk siyasi tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin mevkii. Ankara: Ayyıldız Yayınları.
Gotthard, J. (1972). Yeni Türkiye’de İslamlık. (H. Örs, Çev.). Ankara: Bilgi Yayınevi.
Heper, M. (1999). İsmet İnönü yeni bir yorum denemesi. (S. Yalçın, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Kanık, O. V. (2003). Şairin işi, yazılar, öyküler, konuşmalar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Keyder, Ç. (2015). Türkiye’de devlet ve sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları.
Kırboğa, A. R. (1975). Din eğitimi ve imam hatip okulları. İstanbul, Milli Gazete.
Kısakürek, N. F. (1947, 17 Ekim). Hadiselerin muhasebesi. Büyük Doğu. s. 8.
Machiavelli, N. (2010). Prens. Ankara: Nilüfer Yayınları. (Özgün eser 1532 tarihlidir).
Mardin, Ş. (1991). Türkiye’de toplum ve siyaset (M. Türköne & T. Önder, Der.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Marx, K. & Engels, F. (1976). Komünist parti manifestosu. Ankara: Sol Yayınları. (Özgün eser 1847 tarihlidir).
Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi. (1949, 7 Şubat). 11, 524.
Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi. (1951, 15 Ocak). 13, 625.
Öztürk, B. & Topaloğlu, B. (1975). Cumhuriyet devrinde yayımlanan İslami eserler bibliyografyası. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Sever, A. (1997). Soğuk savaş kuşatmasında Türkiye, Batı ve Ortadoğu. İstanbul: Boyut Yayıncılık.
TBMM Kütüphanesi Açık Erişim Sistemi. (2019, 25 Kasım). Cumhuriyet Halk Partisi programları. Erişim adresi (25 Kasım 2019) https://acikerisim.tbmm.gov.tr/discover?scope=%2F&query=Cumhuriyet+Halk+Partisi+programlar%C4%B1&submit=Bul.
TBMM Kütüphanesi Açık Erişim Sistemi. (2019, 29 Ekim). Cumhuriyet Halk Partisi Yedinci Büyük Kurultayı (1947). Erişim adresi (29 Ekim 2019): https://acikerisim.tbmm.gov.tr/handle/11543/842.
TBMM Kütüphanesi Açık Erişim Sistemi. (2019, 29 Ekim). Demokrat Parti Programı, (1946). Erişim adresi (29 Ekim 2019): https://acikerisim.tbmm.gov.tr/handle/11543/917.
TBMM Mikro Film Arşivi. (1950, 13 Haziran). DP Meclis Grubu Müzakere Zabtı.
TBMM Tutanakları. (1937, 5 Şubat). Malatya Mebusu İsmet İnönü ve 153 arkadaşının, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun 2, 44, 47, 48, 49, 50, 61, 74 ve 75. maddelerinin değiştirilmesine dair kanun teklifi.
TBMM Tutanakları. (1939, 23 Mayıs). Diyanet İşleri Reisliği Bütçesi.
TBMM Tutanakları. (1946, 24 Aralık). 1947 Bütçe kanunu tasarısı ve bütçe komisyonu raporu, Milli Eğitim Bakanlığı Bütçesi.
TBMM Tutanakları. (1947, 27 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı Bütçesi.
TBMM Tutanakları. (1948, 13 Aralık). Yozgat Milletvekili İhsan Olgun’un ilkokullarda din öğretimi ile imam ve hatip kursları ve İslam ilahiyat fakültesi hakkındaki sorusuna Milli Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu’nun sözlü cevabı.
TBMM Tutanakları. (1948, 29 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı Bütçesi.
TBMM Tutanakları. (1949, 24 Ocak). Başbakan Şemseddin Günaltay’ın kurduğu hükümetin programı.
TBMM Tutanakları. (1949, 3 Ocak). Van Milletvekili İbrahim Arvas’ın öğretimin birleştirilmesi hakkındaki kanunun uygulanmasına Türk İslam ilahiyat fakültesine ve ilkokullarda okutulacak din derslerine dair sorusuna Milli Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu’nun sözlü cevabı.
TBMM Tutanakları. (1949, 4 Haziran). Ankara Üniversitesi kuruluş kadroları hakkındaki 5239 Sayılı Kanun’a ek kanun tasarısı ve milli eğitim ve bütçe komisyonları raporları.
TBMM Tutanakları. (1949, 8 Haziran). Türk Ceza Kanunu’nun bazı maddelerinin değiştirilmesine dair kanun tasarısı ve adalet komisyonu raporu.
TBMM Tutanakları. (1949, 8 Şubat). Dinleyicilerden Arapça ezan okuyanlara dair Başkanvekili Feridun Fikri Düşünsel’in açıklaması.
TBMM Tutanakları. (1950, 14 Şubat). Diyanet İşleri Başkanlığı Bütçesi.
TBMM Tutanakları. (1950, 16 Haziran). Türk Ceza Kanunu’nun 526. maddesinin tadili hakkındaki tasarı görüşmeleri.
TBMM Tutanakları. (1950, 23 Mart). Diyanet İşleri Başkanlığı teşkilat ve vazifeleri hakkında 2800 Sayılı Kanun’da bazı değişiklikler yapılmasına dair olan 3665 Sayılı Kanun’a ek kanun.
TBMM Tutanakları. (1952, 23 Şubat). Diyanet İşleri Başkanlığı Bütçesi.
TBMM Tutanakları. (1960, 24 Şubat). Diyanet İşleri Riyaseti Bütçesi. Tekke ve zaviyelerle türbelerin seddine ve türbedarlıklar ile birtakım unvanların men ve ilgasına dair kanun, 1925, 1949, 1950. Erişim adresi (25 Kasım 2019):
https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.67Yedincipdf.
Timur, T. (1991). Türkiye’de çok partili hayata geçiş. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Tunaya, T. Z. (1952). Türkiye’de siyasi partiler. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları.
Tunaya, T. Z. (1998). İslamcılık cereyanı (Cilt 1). İstanbul: Yenigün Haber Ajansı.
Turan, İ. (Haz.). (2004). İsmet İnönü konuşma, demeç, makale, mesaj ve söyleşileri 1961-1965. Ankara: İsmet İnönü Vakfı.
Türkiye’de Siyasi Dernekler (1950). Ankara: İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Yayınları.
Us, A. (1966). Asım Us’un Hatıra Notları. İstanbul: Vakit Yayıncılık.
Yerasimos, S. (1977). Azgelişmişlik sürecinde Türkiye (B. Kuzucu, Çev.). İstanbul: Gözlem Yayınları.
Yetkin, Ç. (2014). Karşı devrim 1945-1950. Ankara: Kilit Yayınları.