AZERBAYCAN MASALLARINDA FORMELLER VE FORMEL UNSURLAR

Formeller, masalın içinde dinleyenleri ĢaĢırtmak, eğlendirmek ve onların ilgisini masala yoğunlaĢtırmak amacıyla kullanılan birtakım kalıp sözlere verilen addır. Masalın baĢında, ortasında ve sonunda yer alan bu kalıp sözler, ses ve sözcük benzerliklerinden oluĢturulmuĢtur ve anlam bakımından tutarsızlık taĢımaktadır. Masallardaki formeller, diğer halk edebiyatı türlerindeki kalıp ifadelere nazaran daha belirgindir. Halk bilimi araĢtırmacıları, masallarda formellerin kullanılmasıyla masal icrası arasında ilgi kurmuĢlardır. Masal formelleri, masal anlatma geleneği hakkında önemli bilgiler taĢır. Aynı zamanda, bu formellerde kullanılan iç kafiyeler, bazı mizahi unsurlar ve söz oyunlarının varlığı, bunların sıralanıĢ düzenleri, bu ifadelerin iĢlevleri hakkında önemli ipuçları vermektedir. Formeller ve formel unsurların aktarımında, masal anlatıcısının yetiĢtiği gelenek özellikleri ile kendi üslubunu anlatmaya katması, masal metninin yapısında ve üslubunda önemli değiĢikliklere neden olmaktadır. Diğer yandan, anlatıcı ve dinleyici arasındaki etkileĢim ve dinleyici kitlesinin tutumu—ĢaĢkınlık, heyecan, aĢırı duygulanma, kızgınlık gibi tepkileri—masallarda formellerin ve formel unsurların kullanım alanını belirler. Bu çalıĢmada Azerbaycan masallarındaki formellerin ve formel unsurların kullanılıĢı incelenmiĢtir. Masal formellerinin ve masallardaki formel unsurların zayıflayıp zayıflamadığı tespit edilmeye çalıĢılmıĢ, kullanılan formellerden hareketle, Azerbaycan masal anlatma geleneği değerlendirilmiĢtir.

Anahtar Kelimeler:

Masalcı, Kalıp Sözler, Türk Halk Edebiyatı

FORMAL EXPRESSIONS AND FORMAL ELEMENTS IN AZERBAIJAN FOLK TALES

Formals are the stereotyped phrases that are used to surprise, entertain and maneuver the audience‘s interest towards the folk tale. These phrases can be used in the beginning, the middle and the final part of the tale. They are generated from vocal and verbal similarities and have inconsistency in terms of meaning. Formals in folk tales are more easily distinguished than the stereotyped phrases in other folk literature genre. Folklorists make connections between the use of formal expressions and the performing of the folk tale. Formals reveal important information about the custom of telling a tale. Furthermore, the inner rhymes in these formals, lining up styles, humorous elements and the existence of verbal games give important clues about the function of these expression. In the transferring of formals and formal elements, the features of the tradition that the narrators were born into and their own contributions to the narration cause important differences in the form and style of the text. On the other hand, the interaction between the narrator and the listeners and the attitude of the audience—perplexity, anxiety and excessive sensitivity, anger based reactions— determine the usage of formals and formal elements in tale. In this study, the usage of formals and formal elements in Azerbaijan folk tales is analyzed. It is aimed at tracing whether the formals and formal elements of the tales are weakened or not. Setting off from the usage of formals, the Azerbaijan tradition of telling tales is discussed.

Keywords:

Tale-Teller, Formal Words, Turkish Folk Literature,

PDF

___

Aça, M. ve Aktan, M. (2004). Anonim Halk Edebiyatı. M. Öcal Oğuz (Ed.), Türk Halk Edebiyatı El Kitabı (113-168). Ankara: Grafiker Yayınları.
Alptekin, A. B. (2000). Hayvan Masallarının Formel Yapısı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 7, 157-185.
Başgöz, İ. (1998). Sözlü Anlatım Türlerinde Konudan Sapmalar (Digression). Folklor / Edebiyat, 14, 99-112.
Boratav, P. N. (2003). Yüz Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: K Kitaplığı Yayınları.
Çobanoğlu, Ö. (2005). Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
Dorson, M. R. (1984). Günümüz Folklor Kuramları. (Çev.) N. Ulutaş. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Duymaz, A. (2002). İrfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akçağ Yayınları.
Elçin, Ş. (2004). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
Kazımoğlu, S. (1996). Azerbaycan Masallarında ―Desant Cümle‖ Anlayışı. III. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folkloru Kongresi Bildirileri Kitabı (35-39). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Köktürk, Ş. (1997). Azerbaycan Masallarında Kalıp Sözler ve Deyimler. V. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folkloru Kongresi Bildirileri Kitabı (89-94). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Özçelik, M. (1996). Afyonkarahisar Masallarının Formel Yapısı. III. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folkloru Kongresi Bildirileri Kitabı (39-58). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Sakaoğlu, S. (2002). Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Sakaoğlu, S. (2003). Masal Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Tehgigat Birliği. (2003). Azərbaycan Nağılları. Baku.
Yayın, N. (2010). Karacaoğlan‘ın Şiirlerinde Formel İfadeler ve Bunların Tip Yapısı. Mukaddime, 2, 131-157.