‘Geleneğin Yeniden İcadı’: Bulanıklaşan Sınırlarda Bir Köy Camisinin Tasvirleri

Bu çalışmanın konusunu bir köy camisinin tasvirleri oluşturmaktadır. Denizli’de, Bayat Köyünde bulunan bu cami 1950’li yıllarda bölgede dolaşan bir sanatçı grubu tarafından tasvirlerle donatılmıştır. Ellerindeki şablonlar halindeki süslemeleri duvarlara geçirerek çalışan bu grupların aynı dönemde Batı ve Orta Anadolu’da dolaşarak pek çok köy camisini benzer bir şekilde süsledikleri günümüze ulaşan örneklerden anlaşılmaktadır. Camilerin içindeki bu rengârenk, cümbüşlü tasvirler dışardan bakıldığında kerpiç duvarlarıyla bir konuttan ayırt edilemeyen mütevazı yapıları bir “halk sanatı galerisine” çevirmiştir. Köy camilerinin duvarlarını tasvirlerle süslemek bu dönemde ortaya çıkan bir yenilik değildir. 15. yüzyıldan beri izleri takip edilen, 18. ve 19. yüzyılda ise mebzul miktarda örnekle günümüze ulaşan kadim bir geleneğin Cumhuriyet devrindeki yeni yorumlarıdır. Makalede değinilecek eserlerin bazıları kısa tanıtım yazılarına konu olurken bazıları da genel çalışmalarda kısa değinmelerle zikredilmiştir. Bu yazının amacı hâlihazırda bilinen bu yapıları tanıtmaktan ziyade bu grubun en zengin örneklerinden biri olan Çivril Bayat Köyü Camisi üzerinden 1950’lerde yeniden gündeme gelen bu beğeninin niteliğini anlamaktır. Bu tartışmada şu temel soruların peşinden gidilecektir: köy camilerini bezeyen bu tasvirler eskinin “basit” tekrarları mıdır? Yoksa ünlü tarihçi Eric Hobsbawm’dan ödünç alarak söylersek kadim bir geleneğin yeniden “icadı” mıdır? Bu köklü geleneğin 20. yüzyılın ortalarında yeniden moda olması bir tesadüf müdür? Yahut da bu yapılarda karşımıza çıkan süslemeler üretildiği dönemin özgül koşullarıyla yeniden yorumlanan bir geleneği mi yansıtırlar? Zira, 1950’ler Anadolu köylerinin iktisadi ve sosyal açıdan büyük bir değişim yaşadığı Demokrat Parti devrine denk gelmektedir. Okuyacağınız makalenin ana eksenini oluşturacak bu sorulara önerilecek yanıtlar, sadece bu eser grubunu tarihsel bağlamına yerleştirmeyecek; aynı zamanda da “halk” sanatı ya da “popüler” kültür olarak nitelenen kültürel üretimi anlamaya yönelik bir çabayı da beraberinde getirecektir. Bu çalışmanın sonunda, 1950’lerde yenilenen bu camilerdeki tasvirlerin geçmişin basit bir tekrarından ibaret olmadığı; camilerde karşımıza çıkan her bir süslemenin geçmişten izler taşımakla birlikte yeni bir tarihsel bağlam içinde tekrardan üretildiği ya da “icat edildiği” savlanacaktır. 1950’lere gelindiğinde artık bulanık bir geçmişin izlerini taşıyan bu imgeler, ellerindeki şablonları hızlı bir şekilde duvara geçiren ustaların elinde birer bezeme motifine dönüşmüştür. Yeniden icat edilen bu motifler camiden kahvehaneye, tekkeden eve uzanan farklı mekânların teşrifinde kullanılarak mekânlar arasındaki sınırları bulanıklaştırmıştır. Bu süslemelerle, Anadolu’daki köy camileri kuralları katı bir şekilde belirlenmiş uzak bir mekân değildir; bilakis hayatın ve de halkın hakiki dertleriyle yaratılmış neşeli bir yaşam alanıdır.

Anahtar Kelimeler:

Bayat Camisi, halk sanatı, duvar resmi, popüler kültür, Denizli

PDF

___

Ahmad, Feroz. Modern Türkiye’nin Oluşumu. Çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2002.
Aksel, Malik. Anadolu Halk Resimleri. Haz. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010a.
----Türklerde Dinî Resimler. Haz. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010b.
Avşar, Muhammed. “Kat Köyünde Bereket Kurbanı Ritüeli ve Buna Bağlı Yitirilmiş Bir Gelenek: Hudut Okuma”, Gaziosman Paşa Üniversitesi Tokat Tarihi be Kültürü Sempozyumu. 25-26 Eylül 2014,Tokat, Bildiriler, Cilt 2. Tokat: Salmat Basın Yayıncılık, 2015.
Artun, Erman. Günümüzde Adana Aşıklık Geleneği (1966 - 1996) ve Aşık Feymani. Adana: Adana Valiliği İl Kültür Müdürlüğü, 1996.
Bakırer, Ömür. Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,1976.
Bauer, Thomas. Müphemlik Kültürü ve İslâm: Farklı bir İslâm Tarihi Okuması. Çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
Beyazıt, Yasemin. “XVIII.-XIX. Yüzyıllarda Şeyhlü Kazası ve Vakıf Kurumları,” Eumeneia-Şeyhlü-Işıklı. Ed. Bilal Söğüt. İstanbul: Ege Yayınları, 2011: 299-322.
Burke, Peter. Afişten Heykele Minyatürden Fotoğrafa. Tarihin Görgü Tanıkları. Çev. Zeynep Yelçe. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
Cirtil, Saim. “Çivril Bayat Köyü Camii”, Sanat Tarihi Araştırmaları. Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan, Ed. Mustafa Denktaş-Osman Eravşar. 2007: 115-124.
Çakmak, Şakir “Denizli İli’ndeki Türk Anıtları (Camiler),” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 1991.
---------“Denizli Çivril-Menteş Köyü Camisi”, Uluslararası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (22-25 Ekim 2014) Bildiriler. Aydın: Efeler Belediyesi, 2017: 169-178.
Dağlı, Şemsettin Ziya. “Hat Sanatımızda Resimsel Bir Yaklaşım Aynalı Yazılar”, Akdeniz Sanat Dergisi, 6/11 (2013): 245.
Demirel, Taner. Türkiye’nin Uzun On Yılı: Demokrat Parti İktidarı ve 27 Mayıs Darbesi. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
Ergin, Nina. “Multi-Sensorial Messages of the Divine and the Personal: Qur’an Inscriptions and Recitation in Sixteenth-Century Ottoman Mosques in İstanbul”, Calligraphy and Architecture in the Muslim World. Ed Mohammad Gharipour ve İrvin Cemil Schick. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013: 105–18.
Hobsbawm, Eric ve Terence Ranger, der. Geleneğin İcadı. (çev. Mehmet Murat Şahin) İstanbul: Agora Kitaplığı, 2006.
Gautier, Théophile. İstanbul. Çev. Nurullah Berk (tarihsiz).
Gürbıyık, Cengiz. “Bodrum Yarımadası’ndaki Türk Eserleri”. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2007.
Gürbıyık, Cengiz. “Demirci Küpeler Köyü Camii Duvar Resimleri”, Art-Sanat Dergisi. 13 (2020): 167-143.
Kara Davud. Delâil-i Hayrat Şerhi. Ed. Abdülkadir Akçiçek. İstanbul: Merve Yayınevi, 1975.
Kaya, Hasan. “Üsküdarlı Sırrî’nin Hikâye-i Garâibü’l-âsâr Adıyla Bilinen Mesnevisi”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, VIII, 21-23 Kasım 2014, Bildiriler, Cilt 1. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2015: 319-367.
Köprülü, Fuad. Edebiyat Araştırmaları. Cilt 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1989.
Makal, Mahmut. Bizim Köy (Bir köy öğretmeninin notları). 6. Baskı. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1957.
Maury, Charlotte. “İki Harem Bölgesinin (Haremeynü’ş-Şerifeyn) Osmanlı Dönemindeki Tasvirleri: Topografik Diyagramlardan Perspektifle Çizilmiş Görünümlere”. Tasvir. Teori ve Pratik Arasında İslam Görsel Kültürü. Editör Nicole Kançal-Ferrari-Ayşe Taşkent. (İstanbul: Klasik, 2016): 235- 245.
Işık, Emin “Feth Sûresi”, İslam Ansiklopedisi, cilt 12: 456-457.
Işın, Ekrem, Selahattin Özpalabıyıklar (haz.) Hoş Gör Yâ Hû” Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller Nesneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Özer, İlbeyi. Demokrat Parti Dönemi Siyasi ve Sosyal Hayat. İstanbul: İskenderiye Kitap, 2015.
Schick, İrvin ve E. Neumeier. “Hat Sanatında Sefine İstifleri ve Nuh’un Gemisi”, Nuh Kitabı. Editör Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi, 2013: 221-32.
Sergi Kitabı. Sakıp Sabancı Müzesi Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonu. İstanbul: Sakıp Sabancı Müzesi, 2012. Şentürk Şennur (haz.). Cam Altında Yirmi Bin Fersah. Geleneksel Halk Resim Sanatından “Camaltı Resimleri”. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1997.
Tali, Şerife. “Kırşehir/Mucur’daki Hüseyin Ağa Camii ile Emine Hanım Camii’nin Kalemişleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/25(): 506.
Tanındı, Zeren. Yazıda Âhenk ve Renk: Sadberk Hanım Müzesi Koleksiyonundan Sanatlı Kitaplar, Belgeler ve Hüsn-i Hatlar, Cilt 1-2. Editör Ayşen Anadol. İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi, 2019.
Taş, Büyamin. “Kadim bir şifreleme yönteminin kültürümüzdeki yansıması: Hatt-ı şecerî”. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. 16 (2019): 328-339.
Toker,Tarhan. Denizli Tarihi. Denizli: Yenigün Matbası, 1967-68.
Tökel, Dursun Ali. “Sadece Okunan Değil, Yaşanan Bir Kitap: Delâil-i Hayrât”, Mahalle Mektebi, Mart-Nisan (46) 2019: 109-113.
Uysal, Zekiye. “Çanakkale’nin Ayvacık İlçesi Kösedere Köyü’ndeki Osmanlı Yapıları”, The Journal of Academic Social Science Studies, 69 (2018): 331-347.
Uzun, Mustafa “Hilye”. TDV İslam Ansiklopedisi, 18 (1998): 47-51.
Yalaz, Berna. “Islamic Calligraphy in Residential Architecture in İstanbul and Anatolian Territories in the Late Ottoman Period: A Cultural Agent” . Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: Şehir Üniversitesi, 2017.
Yaşaroğlu, M. Kâmil “Mülk Sûresi”. TDV İslam Ansiklopedisi, 31 (2016): 542 Yeniterzi, Emine. “Edebiyatımızda Hz. Peygamber’in İsimleri ve Harflere Dair”. Türk Mânileri, C. II Haz. Sâmi Akalın, İstanbul, 1972.
Yıldırım, Ramazan. Elmalı’dan Almatı’ya Ali Özek’in Hatıraları. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.