UYGUR HARFLİ O÷UZ KA÷AN DESTANI İLE ORHON YAZITLARINDA BOZKIR KÜLTÜRÜNE AİT UNSURLAR

Bu çalışmada Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı ile Orhon Yazıtları arasındaki ortak atlı göçebe kültürüne ait şu motifler karşılaştırıldı: Kök tanrı inancı, yaratılış miti, alp (kahramanlık) miti, cihan hâkimiyeti düşüncesi, kağanın halka karşı sorumluluk taşıması, halkın kağana karşı sorumlulukları (mutlak itaat), ad – unvan verme ritüelinin varlığı, atlı yaşam tarzı, kurt motifi, toy (kurultay). Kök Tanrı inancı her iki metinde de ortaktır. Oğuz Kağan olsun Köktürk kağanları olsun yetkilerini Kök Tanrıdan aldıklarına inanmaktadırlar. Yine her iki metinde Gök'ün kutsiyeti ve üstünlüğü ön plandadır. Her iki metinde gök ve yer birbirini tamamlayan bir bütünün par- çaları olarak görülmektedir. Eski Türklerde alplık erkeklerin en temel özelliklerinden birisidir. Bozkırda ayakta kalmak güçlü olmaktan geçmektedir. Her iki metinde de alplık ön plandadır. Cihan hâkimiyeti düşüncesi bozkır devlet başkanlarının misyonlarından biriydi. Bu yüzden her iki bozkır metninde cihanın mutluluğu tek bir ka- ğanın hâkimiyetine bağlı olarak düşünülmektedir. Gerek Oğuz Kağan gerek Köktürk kağanlarının akınlarının arkasında bu sebep yatmaktadır. Her iki metinde Kağan halka karşı bir sorumluluk hissi taşımaktadır. Bu so- rumlulukların temelinde halkın refahı ve mutluluğunu sağlamak gelmektedir. Yine Kağanın halka karşı sorum- lulukları olduğu gibi halkın da kağana karşı sorumlulukları vardı. Bunların başında halkın kağana itaatleri ve onu düşmanlara karşı yalnız bırakmamak başta geliyordu. Bozkır kültüründe ad-unvan elde etme muhakkak bir kahramanlığa dayanıyordu. Her iki metinde de bu ritüelin izlerine rastlanılmaktadır. Bozkır savaşçısının ol- mazsa olmazı attır. At bozkır savaşçısının eli koludur. Her iki metinde de atın kahraman için taşıdığı önem ayrıca belirtilmiştir. Kurt, bozkır Türk halkının önemli kültlerinden biridir. Özellikle Oğuz Kağan Destanında Oğuz Kağan'a yolunu şaşırdığında ona yol gösterir. Orhon Yazıtlarında da Kağanın ordusu gücünden dolayı kurt gibi tasvir edilmiştir. Eski Türklerde toy (kurultay) günümüzdeki meclis gibiydi. Önemli kararlar burada alınırdı. Her iki metinde kağanlar toylarda halkına hitap ederlerdi. Ahmet Bican Ercilasun'a göre, Türk edebi- yatının aynı zamanda ilk yazılı nutuk metni olan Orhon Yazıtları, bilindiği gibi, VII. yy.la; Uygur harfli Oğuz Kağan Destanı ise XIV. – XV. yüzyılla tarihlendirilmektedir. İki bozkır metnini karşılaştırdığımızda benzer pek çok nokta olması şaşırtıcı değildir. Bu durum, Orhon Yazıtlarındaki kültürel kodların, destanın yazıya geçiril- diği geç dönemde bile devam ettirildiğini göstermesi açısından önemlidir. Her iki metin de Türk bozkır kültü- rünü yansıtan temel metinlerdir. Bu metinlerin arasında uzun zaman olmasına karşın, ortak pek çok noktayı taşımış olmaları, aynı kültürün metinleri olduklarının göstergesidir. Metinlerin bozkır (atlı göçebe) medeniye- tinin temel birçok ögesini bulundurmaları, bu kültürün sağlamlığını ve canlılığını da göstermektedir. Türk boz- kır kültürü, sadece Ötüken ile sınırlı kalmamış, ilk İslami devletlerde de varlığını korumuştur. İlk İslami dev- letler din ve bölge farklılığına rağmen, Taşağıl'ın deyimiyle model devlet Köktürk devletinin kültürünü yaşat- maya devam ediyorlardı. Türkler, her ne kadar yerleşik hayata geçmişlerse de bozkır kültürünü gittikleri yerlere de taşımışlardır. Her iki metin bunun canlı birer örneğidir.

Common Elements of Steppe Culture in The Epic of Oguz Khagan with Uighur Alphabet and Orkhon Inscriptions

In this study, the following motifs belonging to the common nomadic culture between The Epic of Oguz Khagan with Uighur Alphabet and Orkhon Inscriptions have been compared: Myth of the God Kök, myth of creation myth of alp (heroism), myth of world domination, khan's responsibility for to the people, the people's responsibility to the khan, the title giving ritual, nomadic lifestyle, wolf motif and toy (meeting). The belief in Kök God is common in both texts. Oğuz Khagan and Köktürk Khagan both believe that they received their authority from the Kök God. Again in both texts, Gök's power and superiority are at the forefront. In both texts, the sky and the earth are seen as parts of a complementary whole. For the ancient Turks, being alp was one of the most basic characteristics of men. Being able to survive in the steppe requires strength. In both texts, being alp is in the foreground. The idea of world domination was one of the duties of the heads of state. Therefore, in both steppe texts, the happiness of the world is thought to be dependent on being ruled by one person only. The reason behind this is thought to lie on the raids of both Oğuz Khagan and Köktürk Khagan. In both texts, Khagan has a sense of responsibility towards the public. The basis of these responsibilities is to ensure the welfare and happiness of the people. Again, the Khagan had a responsibility towards him and the people. The most important of these was the obedience of the people to the Khagan and not to abandon him when the enemy attacks. In the steppe culture, acquiring a title was based on heroic deeds. Both texts have traces of this ritual. The horse is the sine qua non of steppe warrior. The horse serves a vital role in the war for the warriors of the steppe. In both texts, the importance of the horse for the hero is also stated. The wolf is the totem of the Turkish people of the steppe. Especially since a wolf shows the way to Oguz Khagan when he is lost. In Orkhon Inscriptions, the Khagan's army is depicted as a wolf because of its power. In the ancient Turks, the toy (convention) was like the assembly today. Important decisions were made here. In both texts, the khagan used to appeal to the people at toys. According to Ahmet Bican Ercilasun, Orhon Inscriptions, which is the first written speech of Turkish literature, was written in 7th century and the epic of Oguz Khagan with Uighur alphabet is dated to 14-15th centuries. It is not surprising that there are many similarities when comparing the two steppe texts. This is important in terms of showing that the cultural codes in the Orhon Inscriptions were maintained even in the late periodswhen this epic was written. Both texts are primary resources reflecting the Turkish steppe culture. Alt- hough there is a long period of time between these two texts, the fact that they contain many similarities is an indication that they are the text of the same culture. The fact that the texts contain many basic elements of the steppe (nomadic) civilization also shows the robustness and vitality of this culture. The Turkish steppe culture was not only limited to Ötüken but also preserved its existence in the first Islamic states as well. Despite the differences in religion and region in the early Islamic states, the model state as stated by Taşağıl continued to keep the culture of the Köktürk state. Although the Turks have established a settled life, they have carried the steppe culture wherever they move. Both texts are vivid examples of this.

PDF

___

Ağca, Ferruh. “Eski Türkçe Kö:k Teƾri ve Kö:k Kalık İkilemeleri Üzerine". Türkbilig Dergisi. 2015. 30: 201- 221.
Ağca, Ferruh. Uygur Harfli Oǧuz Kaǧan Destanı. Metin- Aktarma-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2016.
Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları. (Köl Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017.
Arat, Reşid Rahmeti (W. Bang ile birlikte). “Oğuz Ka- ğan Destanı”. Makaleler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987. s. 605- 672.
Bakır, Abdullah. Yazıcızâde Ali. Tevârîh-i Âl-i Selçuk. [Oğuznâme –Selçuklu Tarihi]. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2017.
Bayat, Fuzuli. Oǧuz Destan Dünyası. Oǧuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
Bilgin, Azmi. “Gök Tanrısı Terimi Üzerine”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2005. 4: 189-197. Demir, Necati - Aydoğdu, Özkan. Oǧuzname. [Kazan Nüshası]. (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İs- tanbul: Kesit Yayınları, 2015.
Demir, Necati. Oǧuz Kaǧan Destanı. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016a.
Demir, Necati. Oǧuzname. (İngiltere Nüshaları). İnce- leme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul: H Yayın- ları, 2016b.
Demir, Necati. Türklüǧün Binlerce Yıllık Anayasası. Oǧuz Kaǧan Töresi.(Vasiyetleri ve Öǧütleri). İstan- bul: Ötüken Yayınları, 2018.
Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
Ercilasun, Ahmet Bican. “Dede Korkut Kitabı İle Oğuz Destanı Arasındaki Münasebetler”. Makaleler. Dil – Destan – Tarih - Edebiyat. Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007a. s. 460-485.
Ercilasun, Ahmet Bican. “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Düşünceler”. Makaleler. Dil – Destan – Tarih
- Edebiyat. Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007b. s. 448-452. Ercilasun, Ahmet Bican. “Köl Tigin Yazıtı Bir Nutuk Metni midir?”. Makaleler. Dil – Destan – Tarih - Edebiyat. Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu. An- kara: Akçağ Yayınları, 2007c. s. 97-104.
Ergin, Muharrem. Oǧuz Kaǧan Destanı. (Tercüme Me- tin, Sözlük). Ankara: Hulbe Yayınları, 1988.
Genç, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
Gömeç, Saadettin. Türk Kültürünün Ana Hatları. An- kara: Akçağ Yayınları, 2006.
Gömeç, Saadettin.. Türk'ün Atası. Oǧuz Kaǧan. İstan- bul: Erdem Yayınları, 2018.
Gündüz, Tufan. Oǧuz Kaǧan Destanı. –Reşidedin Oǧuznâmesi-. Tercüme, Giriş ve Notlar. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.
Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. 23 Baskı. İstan- bul: Ötüken Yayınları, 2003.
Karatay, Osman. “Oğuz Han'ın Kimliği ve Tarih Kişiliği Üzerine”. İlk Oǧuzlar. Köken, Türeyiş ve Erken Ta- rihleri Üzerine Çalışmalar. Hazırlayan: Umut Üren. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017. s. 41-58.
Kargı Ölmez, Zuhal. Ebulgazi Bahadır Han. Çecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüǧü). İstanbul: Si- murg Yayınları, 1996.
Koca, Salim. “Oğuz Kağan Destanının Türk Kültür Ta- rihi Bakımından Değeri”. Selçuklu Devri Türk Tari- hinin Temel Meseleleri. Yayına Hazırlayanlar: Arş. Gör. Selcen Koca - Arş. Gör. İsa Sarı. Ankara: Be- rikan Yayınları, 2011.
Mürsel, Öztürk. Ebu Bekr-i Tihranî. Kitab-ı Diyarbek- riyye. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
Sümer, Faruk. Oǧuzlar. Türkmenler. Tarihleri. Boy Teş- kilatı. Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştır- maları Vakfı Yayınları, 2016.
Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kaǧan,
Tunyukuk. İstanbul: BilgeSu Yayınları, 2017.
Togan, Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihi'ne Giriş. 3. Baskı. İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları, 1981. Togan, Zeki Velidi. Oǧuz Destanı. Reşideddin Oǧuznâmesi. Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları, 1982.
Taşağıl, Ahmet. Kök Tengri'nin Çocukları. (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2013.
Unat, Faik Reşit – Köymen, Mehmed A. Mehmed Neşrî. Kitâb-ı Cihan-nümâ. Neşri Tarihi. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
Yavuz, Kemal - Saraç, M.A. Âşık Paşazade. Osmano- ǧulları'nın Tarihi. İstanbul: K Kitaplığı Yayınları, 2003.