Hadislerde Tevriye Sanatının Kullanımı ve Konu Etrafındaki Tartışmalar

Resûlullah’a (sas) risâlet görevi, Arapların şiir ve hitabette zirvede olduğu bir dönemde verilmiş; Kur’an-ı Kerim ayetleri, insanları benzerini getirmekten aciz bırakacak en mükemmel dil ve üslupta indirilmiştir. Kur’an-ı Kerim’i insanlara teblîğ yanında tebyîn etmekle görevlendirilen Allah Resûlü (sas) bu vazifesini yerine getirirken kendi döneminin dil ve üslubunu kullanmıştır. Ona iman edenler her konuda olduğu gibi hitaplarında da onu örnek almışlardır. Hz. Peygamber teşbih, temsil, mecaz, istiare, kinaye gibi Kur’an-ı Kerim’de rastlanan birçok edebî söz sanatını hadislerinde kullanmıştır. Onun bazı hadislerini doğru anlamak için hitaplarında kullandığı söz sanatlarını bilmek gerekir. Ayet ve hadislerde yer yer kullanılan Arap dil sanatlarından biri de tevriye söz sanatıdır. Tevriye, sözlerin görünürdeki anlamlarında kullanılmadığı bir Arapça dil sanatıdır. Savaş, sulh, aile hayatı gibi bazı durumlar bu şekilde konuşmayı gerektirmektedir. Yalandan korunmak için bir taktik olarak bu hallerde bazen bu söz sanatına başvurulmuştur. Bazen normal hayatta yapılan mizâhlarda konuşmalara renk katmak için, bazen normal hayatta ihtiyaç olduğunda yalana düşmemek için tevriye bir çıkış yolu olarak görülmüştür. Bu sanat, bazı âlimlerce yalan ve aldatma ile ilişkilendirildiğinden kullanımının doğru olup olmadığı, doğru ise sınırının ne olacağı tartışmalara konu olmuştur. Taberî, Hattabî, Ebû Bekr İbnü’l-Arabî, İbn Hacer el-Askalânî gibi bazı âlimeler, birkaç yerde yalan söylemeye ruhsat verildiği görüşünde iken Süfyân b. Uyeyne, İbn Kuteybe, İbn Battâl, İbn Tey- miyye, Nevevî ve daha başka âlimler yalana başvurmanın dinde kesinlikle yasaklandığını, ruhsat verilenin tevriye sözler kullanmak olduğunu savunmuşlardır. Tevriye sanatını kullanmaya delil ge- tirilen rivâyetlerden, “Me‘ârîzlerde/tevriye sanatında, kişiyi yalandan koruyan bir genişlik vardır.” rivayeti, merfû ve mevkûf olarak kaynaklarda yer alsa da Beyhakî’ye göre İmrân b. Husayn’e (ra) ait mevkûf bir rivayettir. Resûlullah’ın (sas) üç yerde; savaşta, insanların arasını bulmada ve erkeğin hanımına konuşmasında yalan söylemeye ruhsat verdiğine dair rivâyetin sıhhati tartışmalıdır. Ayrı- ca “üç yerde yalanı tecvîz eden” ifadenin Zührî’ye ait olduğu ifade edilmiştir. Bu sebeple rivâyete ih- tiyatlı yaklaşmak yerinde olacaktır. Tartışmalar bir yana hadislerde tevriye sanatının kullanıldığına dair örneklere rastlamak mümkündür. Hz. Peygamber’in değişik amaçlarla zaman zaman tevriye sanatını kullandığında dair hadisler varit olmuştur. Buna göre Hz. Peygamber, savaş, can tehlikesi gibi zarûrî durumlarda ve bazı bilgilerin açıkça söylenmesinde sakınca gördüğü hallerde tevriye sanatına müracaat etmiştir.“Harp hiledir” hadisini bu bağlamda anlamak gerekir. Zira o, Mekke’ye doğru gazveye çıkacaksa Hayber’i ve güzergahlarını sormuş, güneye gidecekse tevriye yaparak kuzey cihetindeki yolları, su kaynaklarını sormuştur. Hz. Peygamber (sas), savaşta olduğu gibi barışı sağlamak için de tevriye sözler kullanılmasına izin vermiştir. Zira barışı temin etmek, savaşları kazanmak kadar önemlidir. Her ne kadar Hz. Peygamber’in aile hayatında bir örneğine rastlanmasa da sahâbîlerin aile hayatlarında tevriye ile konuştuklarına dair örneklere rastlanmaktadır. Bunun yanında Hz. Peygamber’in günlük hayatında da tevriye sözler kullandığına dair örnekler vardır. Makalede tevriyenin tanımı, âlimlerin konu hakkındaki görüşleri, ayet ve hadislerdeki yeri, kullanıldığı alanlar ve bundaki ölçü tespit edilmeye gayret edilmiş, ayrıca bu sanatın hadisleri doğru anlamaya sağladığı katkıya dikkat çekilmiştir. Konu makale sınırları içinde tespit edilen örnekler bağlamında ele alınmış detaylara gidilmemiştir. Sonuç olarak İslam’ın temel gayeleri dairesinde kalmak kaydıyla, zararın def-i ve maslahatın temini ve ihtiyaç hasıl olduğunda yalandan korunmak amacıyla bu yola başvurmanın sakıncalı olmayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Hadîs, belagat, bedî‘, tevriye, te‘rîz, me‘ârîz.

PDF

___

Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr Abdürrezzâk es-Sanʿânî. el-Musannef. thk. Habiburrahman A’zami. Beyrut: Dârü’t-ta’sîl, 2013.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut, Adil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1421.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dârü’l-hadîs, 1995.
Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kārî el-Herevî. Mirkâtü’l-mefâtîh. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2002.
Atîk, Abdülazîz. İlmü’l-bedî’. Lübnan: Dârü’n-nahda, ts.
Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin. Umdetü’l-kārî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ty.
Azimâbâdî, Ebu-t Tayyib Muhammed Şemsulhak. Avnu’l Ma’bûd Şerhi Ebû Dâvud. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l’İlmiyye, 1995.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. Şuabü’l-îmân. thk. Abdülali Abdülhamid Hamid. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 2003.
Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülhâlik. Müsnedü’l-Bezzâr el-Bahrü’z-zehhâr. thk. Mahfûzurrahman Zeynullah. Medine: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 1. Basım, 1988.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’s-sahîh. Beyrut: Dâru Tavku’n-Necât, 1422.
Bulut, Ali. “Kur’ân-ı Kerîm’in Anlaşılmasında Belâgatin Rolü: ‘Tevriye Sanatı Örneği’”. Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. es-Sünen. thk. Hüseyin Selîm Esed. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 2000.
Dihlevî, Abdülhak b. Seyfeddin. Leme‘âtu’t-tenkîh fî şerhi Mişkâti’l-mesâbîh. Dımaşk: Dârü’n-nevâdir, 2014.
Durmuş, İsmail. “Tevriye”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Beyrut: Dâru’r-risâle el-ilmiyye, 1430.
Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm. Ğarîbü’l-hadîs. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1964.
Ebû Ya’la el-Mevsılî, Ahmed b. Ali b. el-Müsenna. Müsnedu Ebî Ya’la. thk. Hüseyin Selîm Esed. Dimeşk: Dârü’l-Me’mun li’t-Türas, 1. Basım, 1984.
Ece, Abdurrahman. “Hadislerin Hadislerle Anlaşılması”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (30 Aralık 2018), 163-190.
Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Sahîhu el-Edebü’l-müfred li’l-imam el-Buhârî. yy: Mektebetü’d-Delil, 1997.
Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Silsiletü’l-ehâdîsi’s-sahîha ve şeyʾün min fıkhihâ ve fevâʾidihâ. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1995.
Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1992.
Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Zaʿîfü el-Edebü’l-müfred. Darü’s-Sıddîk, 1998.
Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Zaʿîfü’l-Câmiʿi’s-sağîr. el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
Fahreddîn er-Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhü’l-ğayb. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1420.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâü Ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi’ Muhammed. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
Halîmî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Hasen. el-Minhâc fî şu’abi’l-îmân. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. A’lamü’l-hadis fî şerhi Sahihi’l-Buhari. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1988.
Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. Me‘âlimü’s-Sünen. Haleb: Matbaatü’l-ilmiyye, 1932.
Hererî, Muhammed el-Emîn b. Abdullah. el-Kevkebu’l-Vehhâc ve’r-Ravdü’l-Vehhac fî şerhi Sahihi Müslim bin Haccac. thk. Haşim Muhammed Ali Mehdi. yy: Darü’l-Minhac, 2009.
Herevî, Ahmed b. Muhammed. el-Garîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-hadîs. 6 Cilt. el-Memeleke es-Suudiyye: Mektebetü Nezâr, 1999.
Heysemî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekr. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Husameddîn el- Kudsî. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1994.
Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr. Müsnedü’l-Humeydî. thk. Hüseyin Selîm Esed. I-II Cilt. Dimeşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddin Abdürrahim b. Hüseyin. el-Muğnî an hamli’l-esfâr (İhyâ ile birlikte). Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2005.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah en-Nümerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. Mağrıb: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 1387.
İbn Battal. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1423.
İbn Ca’d. el-Müsned. Beyrut: Müessesetü nâdir, 1410.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-asar. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1409.
İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-Bârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1379.
İbn Hibbân el-Büstî, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1988.
İbn Hicce, Ebü’l-Mehâsin Takıyyüddîn İbn Hicce el-Hamevî. Hizânetü’l-edeb ve ġâyetü’l-ereb. Beyrut: Dârü’l-Hilâl, 2004.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebevî. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1955.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. er-Rekâik ve’l-âdâb ve’l-ezkâr. Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, ts.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. İ‘lâmü’l-muvakki‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1991.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Mesâil ve’l-ecvide. Dârü İbn Kesîr, 1990.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. el-Mektebetü’l-İslâmî, 1999.
İbn Mâce. es-Sünen. Dâru’r-risâle el-âlemiyye, 1430.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Menî’ ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
İbn Teymiyye. el-İhtiyârâtü’l-fıkhiyye. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2019.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah. ʿÂriżatü’l-aḥveẕî fî şerḥi’t-Tirmiẕî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
Kâdî Iyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. Buğyetü’r-râid. Dârü’z-zehâir, 2018.
Kâdî Iyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Mü’lim bi fevâidi Müslim. Mısır: Dârü’l-vefâ, 1998.
Kastallânî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin. İrşâdü’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. I-X Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1905. Kazvînî, Hatîb. et-Telhîs fî ulûmi’l-belâğe, ts.
Kurtubî, Ebü’l-Abbas Ziyaeddin Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ eşkele min Telhîsi kitâbi Müslim. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1996.
Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Umretü’l-kazâ”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. https://islamansiklopedisi.org.tr/umretul-kaza.
Mağribî, Hüseyn b. Muhammed. el-Bedrü’t-temâm Şerhu Bülûği’l-merâm. Dârü Hecer, 1994.
Mâlik b. Enes. Muvatta’. thk. Abdulvehhab Abdullatîf. el-Mektebetü’l-ilmiyye, ts.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Dâru Mektebeti’l-hayât, 1986.
Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ty.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. Halep: Mektebetü’l-matbuâti’l-İslâmiyye, 1406.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-arabî, 1392.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Ezkâr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1425.
Rûyânî, Ebu Bekir Muhammed b. Hârûn. Müsned. Kahire: Müessesetü Kurtubâ, 1416.
San’ânî, Ebû İbrâhim İzzeddin Muhammed b. İsmail Emir. Sübülü’s-selam. yy: Dâru’l-Hadîs, ty.
San’ânî, Muhammed b. İsmail b. Salâh. et-Tahbîr li îdâhi me’âni’t-Teysîr. Riyâd: Mektebetü Rüşd, 2012.
Sehârenfûrî, Halil Ahmed. Bezlü’l-mechûd. Hind: Merkezu Ebî Hasan en-Nedvî, 2006.
Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb. Miftâhü’l-ulûm. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1987.
Seyyid Sâdık. Fıkhü’s-sünne. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1977.
Sindî, Ebû’l-Hasan es-. Fethü’l-vedûd. Medine: Mektebetü’l-Edvâ’ el-Menâr, 2010.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin. et-Tevşîh Şerhu’l-Câmii’s-sahîh. Riyâd: Mektebetü Rüşd, 1998.
Şâmî, Muhammed b. Yûsuf es-Sâlihî. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Mehâric fi’l-hiyel. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1999.
Taberânî. el-Mu’cemu’l-evsat. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-haremeyn, ts.
Taberânî, Ebü’l-Kâsım. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefi. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1994.
Tayâlisî, Ebû Davud Süleyman b. Davud. Müsnedü Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. Mısır: Daru Hicr, 1999.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. eş-Şemâilü’l-Muhammediyye. Mekke: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1993.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiu’s-Sahîh. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1998.
Ürkmez, Ahmet. “Kaynak Değeri ve İçerik Tenkidi Açısından ‘Üç Yerde Yalan’ Rivayeti”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2012), 9-34.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Beyrut: Matbaatü’l-Hayriyye, ts.
Zemâhşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
Zeylaî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdullah. Tahrîcü’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâkıʿa fî tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemahşerî. thk. Abdullah b.
Abdurrahman es-Sa’d. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 1414.
Zurkânî, Muhammed b. Abdülbâkî. Şerhu’z-Zarkânî ale’l-Muvatta. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411.
Zübeyr b. Bekkâr. el-Fukâhetu ve’l-muzâh, 2017.
Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.