TÜRK-İSLAM TIBBINDA SAFRANIN YERİ

Dünyanın en pahalı baharatı olan safran, Crocus sativus L. (Iridaceae) çiçeklerinin stigmalarından elde edilir. Bitkiye karakteristik özelliğini veren bileşikler arasında krosin, pikrokrosin ve safranal yer almaktadır. Son 10 yılda yapılan araştırmalarda safranın antienflamatuar, sitotoksik, antikanser, antikonvulzif, antihipertansif, antidepresan, antioksidan, antitussif, afrodizyak ve immunomodülatör etkilerinin olduğu belirlenmiştir. Bitkinin zengin içeriği, etkin dozda düşük toksisite göstermesi ve hastalıklar üzerine farklı mekanizmalardan etki etmesi nedeniyle yeni ilaç geliştirmek için doğal kaynak olabileceği düşünülmektedir. Tarihi kaynakların incelenmesi sonucunda safranın, dünyanın en eski baharat ve tıbbi bitkilerinden biri olduğu görülmüştür. Bu bitki antikçağdan beri dünyanın farklı bölgelerinde dini törenlerde, halk tababetinde ve mutfak kültüründe kullanılmaktadır. Osmanlı tıbbında dört hılt (humoral patoloji) teorisine göre sıcak ve kuru tabiata sahip olduğu kabul edilen safrandan Edviye-i Müfrede (XIV. yy), Tabiatnâme (XIV. yy), Ebvâb-ı Şifâ (XIV. yy), Yâdigar (XV. yy) ve Kemaliyye (XVI. yy) gibi birçok Türkçe tıp yazmasında da “za’feran” adıyla bahsedilmekte ve uykusuzluk, baş ve göz ağrıları, iktidarsızlık, vb. hastalıklara karşı kullanımı önerilmektedir. Bu çalışmada safranın Azerbaycan, İran ve Türk tıp tarihi ve folklorik tıbbındaki yeri araştırılacaktır

Anahtar Kelimeler:

Bitkisel tıp, Safran, Tıbbi yazmalar (Medikal metinler), Tıp tarihi

The Place of Saffron in Turkish-Islamic Medicine

Abstract Saffron is the most expensive spice derived from the stigmas of Crocus sativus L. (Iridaceae) flowers. The most important compounds in saffron are crocin, picrocrocin and safranal. Studies conducted over the last decade have reported that saffron has anti-inflammatory, cytotoxic, anticancer, anticonvulsant, antihypertensive, antidepressant, antioxidant, antitussive, aphrodisiac, and immune-modulating effects. Due to the rich content of the plant, its low level of toxicity at effective doses and ability to act through various mechanisms against different illnesses, saffron may be considered as a natural source for the development of new medicines. Many historical resources refer to saffron as one of the oldest spices and medicinal plants in the world. Since ancient times, saffron has been used for different purposes, as a part of religious rituals, folk medicine and cuisine. In the Ottoman medicine, saffron was known as “za’feran” and was believed to have a hot and dry nature, according to the Humoral Theory. The use of saffron was recommended for insomnia, headache, eye pain, impotence, and so forth in many Turkish medical manuscripts. These manuscripts include: Edviye-i Müfrede (14th century), Tabiatnâme (14th century), Ebvâb-ı Şifâ (14th century), Yâdigar (15th century) and Kemaliyye (16th century). This study examines the medicinal use of saffron in Azerbaijani, Persian and Turkish folkloric medicine from an historical perspective

Keywords:

herbal medicine, history of medicine, medical manuscripts, saffron,

PDF

___

Basker D, Negbi M. Uses of saffron. Economic Botany. 1983; 37(2): 228-236.
Rios JL, et al. An update review of saffron and its active constituents. Phytotherapy Research. 1996; 10(3): 189-193.
Abdullaev F. Biological properties and medicinal use of saffron (Crocus sativus L.). In: II International Symposium on Saffron Biology and Technology; 2006. s. 339-345.
Caiola MG, Canini A. Looking for saffron’s (Crocus sativus L.) parents. Functional Plant Science and Biotechnology. 2010; 4: 1-14.
Gernot-katzers-spice-pages.com [İnternet], Saffron (Crocus sativus L.). [Son Erişim: 26.01.2014]. Erişim: http://gernot- katzers-spice-pages.com/engl/Croc_sat.html.
Winterhalter P, Straubinger M. Saffron – renewed interest in an ancient spice. Food Reviews International. 2000; 16(1): 39-59.
Negbi M, ed. Saffron: Crocus sativus L. CRC Press; 2003.
Madan CL, Kapur BM, Gupta US. Saffron. Economic Botany. 1966; 20(4): 377-385.
Mousavi SZ, Bathaie SZ. Historical uses of saffron: identifying potential new avenues for modern research. Avicenna Journal of Phytomedicine. 2011; 1(2): 57-66.
Paghat.com [İnternet], Saffron Mythology Part III. [Son Erişim: 13.03.2014]. Erişim: http://www.paghat.com/ saffronmyth3.html.
Shaffran.ru [İnternet], История Шафрана [Safranın tarihi]. [Son Erişim: 06.03.2014]. Erişim: http://shaffran.ru/index. php?page=history-shafran.
Сост. Исаев AA. Книга лекарств Лукмана ал-Хакима [Lokman Hekim’in İlaçlar Kitabı]. Махачкала: 2008.
Alakbarli F. Medicine in ancient and medieval Azerbaijan. Baku: Friends of the Azerbaijan Culture Foundation IRS- Heritage; 2011. s. 53-56.
Ибадлы О. Шафран [Safran]. Баку: 1999.
Алекперов Ф. Тысяча и один секрет Востока [Doğunun Bin Bir Sırrı]. Нурлан. 2008; 2: 38-50.
Dəmirov İ, ve ark. Azərbaycanın müalicə əhəmiyyetli bitkileri [Azerbaycan’da tedavide kullanılan bitkiler]. Bakı; 1988. s. 6,7.
Qədimov Ş. Şəfa ensiklopediyası [Şifa Ansiklopedisi]. Bakı: Neşriyyat Poliqrafiya Birliyi; 1997. s. 282.
Willard P. Secrets of Saffron: The Vagabond Life of the World’s Most Seductive Spice. Beacon Press; 2002.
Hosseinzadeh H, Nassiri-Asl M. Avicenna’s (Ibn Sina) the Canon of Medicine and saffron (Crocus sativus): a review. Phytotherapy Research. 2013; 27: 475-483.
Ünaldı ÜE. Tehdit ve tehlike altında bir kültür bitkisi: safran (Crocus sativus L.). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. ; 17(2): 53-67. Canpolat M, Önler Z. İshak bin Murad - Edviye-i Müfrede. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2007. s. 32.
Karasoy Y. Eski Oğuz Türkçesiyle Yazılmış Bir Tıp Kitabı - Tabiatname. Konya: Palet Yayınları; 2009. s. 76-77.
Yaylagül Ö. Ebvâb-ı Şifâ - Metin Dilbilimsel Bir İnceleme. Ankara: Köksav; 2010. s. 119-141.
Özçelik S. Kitab’ül Mühimmat. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları; 2001. s. 46-47.
İbn-i Şerif. Yâdigâr. A. Altıntaş, proje danışmanı. İstanbul: Merkez Efendi ve Halk Hekimliği Derneği; 2004. s. 239-252.
Bayat AH. Kemaliyye - Erken Anadolu Türkçesi ile Yazılmış Bir Tıp Risalesi. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği; 2007. s. 14-30.
Salih bin Nasrullah. Gayetü’l Beyan fi Tedbiri Bedeni’l İnsan - İnsan Sağlığı ve Sağlığı Koruma Yöntemleri. Ankara: Vega Yayınları; 1991. s. 84.
Sarı N, Tığ R. Derviş Mehmed Neşati Yağı - Tıbbi Yağlar Üzerine Bir Risale. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği; 2009. s. 138.