2021

ON BEŞİNCİ YÜZYILA AİT BİR BAYTARNAMEDE AT HEKİMLİĞİNDE KOTERİZASYON

İslam Uygarlığı Çağı'nda veteriner hekimliğinin durumuna ilişkin önemli kaynak niteliğindeki baytarnameler ağırlıklı olarak, at yetiştiriciliği, hastalıkları ve bunların tedavileri konularını içermektedir. 9. yy'da ilk örneklerine rastlanan Arapça baytarnamelerin Osmanlıca'ya tercüme edilmesine 14.yy'dan itibaren başlandığı bilinmektedir. Bu eserler, dönemin veteriner hekimliği uygulamaları hakkında da bilgiler içermesi bakımından veteriner hekimliği ve bilim tarihi açısından da ayrı bir önem taşımaktadır. Bu uygulamalar arasında günümüzde kronik bazı vakalarda da kullanılan koterizasyon (dağlama, key) cerrahi tedavi yöntemlerinden biri olarak yer almaktadır. Çalışmada, 1479'da yazıldığı bilinen at ile ilgili bir baytarname (Tercüme-i Baytarname) ve bu baytarnamenin 1802'de yazılan bir kopyası incelendi. Günümüz Türkçe'sine tercüme edilen on bölümlük eserde yer alan hastalıklardan (8. Bölüm) tedavisinde (9 - 10. Bölüm) koterizasyon yöntemi uygulananlar belirlendi. Konu, tarihsel süreçte değerlendirilip baytarname konusunda daha önce yapılmış çalışmalar ve günümüz bilgileri ile tartışılarak bilim ve veteriner hekimliği tarihine katkı sağlanması amaçlandı. Tedavi yöntemleri arasında, halen günümüz bilimsel ve folklorik uygulamalarında geçerliliğini koruyan dağlama yönteminin XV.yy'da genelde sinir ve kas hastalıklarının tedavisinde uygulandığı; tedavi şeklinin ayrıntılı şekilde anlatıldığı ve kullanılan dağlayıcı materyal bakımından farklı şekil (dört köşeli ve desenli) ve yapıda (demir ve bakır) olduğu belirlendi. Yapılan çalışmalara paralel olarak tedavisi zor olan ya da kronikleşmiş hastalıkların tedavisinde uygulanan yöntemin binlerce yıllık bir kullanım geçmişine sahip olduğu; genelde doğru şekilde uygulanan bu yöntemin günümüzde de benzer hastalıkların tedavilerinde kullanıldığı belirtilebilir. Bu çalışma ile incelenen eserin, XV. yy'da koterizasyon yönteminin tedavide kullanımına ilişkin bir tarih kaynağı olma öneminin yanı sıra günümüz alternatif hekimliğinde önem taşıyan alternatif tedavi yönünden de dikkate alınması gerektiği ileri sürülebilir.

Cauterization in Horse Medicine in Fifteenth Century

Baitarnames as the important source of veterinary medicine in Islam Civilization Era include generally information about of the horse breeding, its diseases and treatments, as well. Arabic baitarnames that encountered in the first instances in 9th century were translated to Ottoman language in 14th century. These works have a special importance for the history of veterinary medicine and science because of also contain information about the application for veterinary medicine in their period. One of these applications is cauterization (daglama, key) and it is also used today in some chronic cases as one of the methods of surgical treatment. In the study investigated a baitarname written in 1479 (Tercüme-i Baytarname) and its copy that was written in 1802. The baitarname included 10 chapters was translated into Turkish language and determined diseases (Chapter 8) that applied cauterization method in their treatment (Chapter 9 and 10). The topic was evaluated in the historical process and was aimed to contribute to the history of science and veterinary medicine with discussed the earlier studies on baitarnames and present data. With this study, it was determined that the cauterization method still preserves the validity of the current scientific and folkloric practices in general applied in the treatment of diseases of the nerves and muscles in the 15th century and the treatments form detailed and used different form (square and patterned) and structure (iron and copper) materials for cauterization. In parallel with other studies on topic, it can be said that the method was used for thousands of years in chronic diseases and diseases which are difficult to treat and it’s usually applied correctly and is being used now in treatment of similar diseases. It could be affirm that the baitarname that examined with this study has importance of being the historical source for the use of the cauterization method in treatment in 15th century, as well as it should be considered in terms of today’s alternative therapy which has importance in alternative medicine.

PDF

___

1. Çelebioğlu S, Baytop ÖT. Ortaçağ Eczacılık Tarihine Kısa Bir Bakış ve İlk Bitkisel Droglar. İstanbul, Farmakognozi Enstitüsü Yayınları No:3, İbrahim Horoz Basımevi, 1947;20s.
2. Leclainche E. Veteriner hekimliği tarihinde Grekler ve Romenler. (Çev: Hilmi Dilgimen, Mihri Belli), Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Dergisi, 1947; 9(17):112-136.
3. Başer MT. Hayvanlarda Koterizasyon, Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Basımevi, 1943;82s.
4. Erk N. Tarih boyunca veteriner hekime verilen adlar. Türk Veteriner Hekimleri Derneği Dergisi, 1959a;151:189-194.
5. Dinçer F. Old veterinary manuscripts in Turkey and a study on the 15th century manuscript. AÜ Veteriner Fakültesi Dergisi, 1974;21(1-2): 3-12.
6. Dinçer F, Özgür A, Yaşar A, Özen A. Osmanlı döneminde veteriner hekimliği alanında te’lif, tercüme ve yayın faaliyetleri. İç: Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletler Arası Kongresi Tebliğler Kitabı, (12-15 Nisan 1999), IRCICA. Osmanlı Tarihi Kaynak ve İncelemeleri Dizisi: 7, Yıldız Matbaacılık ve, Yayıncılık ve Ticaret A.Ş., İstanbul, 2001;375-399.
7. Karasszon D. A Concise History of Veterinary Medicine. Budapest, Akademiai Kiado, 1988, p.116-129.
8. Nasr SH. İslam ve İlim, İslam Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları. Çev. İlhan Kutluer, İstanbul, İnsan yayınları, 1989;60-71.
9. Dinçer F. Türk folklorunda veteriner hekimliğin yazılı kaynakları. İç: II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Kültür Araştırma Dairesi Yayınları Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi, Ankara, G.Ü. Basın-Yayın Yüksekokulu Basımevi, 1982;123-130.
10. Doğanay S. Afyon Folklorunda Veteriner Hekimlik Araştırma ve İncelemeleri. Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 40, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 11, Ankara, G.Ü. Basın-Yayın Yüksekokulu Basımevi, 1982;131-151.
11. Arslan ED. Ege Bölgesi Folklorunda Veteriner Hekimliği ve Hayvancılık Üzerine Araştırmalar. Ankara, AÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), 1998;IX+134s.
12. Yerlikaya H. Elazığ ve çevresinde hayvan hastalıklarında halk hekimliği üzerine araştırmalar. Kafkas Üniv. Vet. Fak. Dergisi, 2002;8(2):131-138.
13. Sinmez ÇÇ. Bozlak Kültüründe Folklorik Veteriner Hekimliği ve Hayvancılık Üzerine Araştırma. Konya, S.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), 2011;VIII+195.
14. Godlewsky ve Sommer. Über die Tierheilkunde in der Turkei. Magazin f.d. ges. Tierheilkunde, 12İ: 465-500. Çev. Nihal Erk. Türkiye’de Veteriner Hekimlik (19.Yüzyıl Ortalarında). Ankara, 1972, AÜ Veteriner Fakültesi Yayınlarından:281, Çalışmalar:183, 1846;11-5.
15. Uzel İ. Anadolu’da Bulunan Antik Tıp Aletleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000;318s.
16. Uzel İ. Şerefettin Sabuncuoğlu “Cerrâhiyyetü’l Hâniyye”, I. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları III. Dizi-215, Ankara, 1992;495s.
17. Yiğit A, İzmirli S, Yaşar A. “Haza Kitâbu Baytarnâme” ve “Tercüme-i Baytarnâme”de tıp ve veteriner hekimliği alanında ortak uygulamalar üzerine bir değerlendirme. Lokman Hekim Journal 2013;3(1):7-14.
18. Özen A. Millî Kütüphanedeki Yazma Baytarnameler Üzerinde Tarihsel İncelemeler. Ankara, AÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), 1999;VI+153.
19. Erk N. Dokuzuncu yüzyıla ait “Kitab al-Hayl val-Baytara” üzerinde bir inceleme, AÜ Veteriner Fakültesi Dergisi, 1961;VIII (4):367-386.
20. Erk N. İslam Medeniyeti Çağında Veteriner Tababette Gelişmeler ve Naseri, Ankara Ü Veteriner Fakültesi Yayınları:109, 1959b, 93s.
21. Dinçer F. “Kitab-üz Zardaka fi Ma’rifet il-Hayl ve Ecnasuha ve Emrazuha ve Edviyetuha” Adlı El Yazmasının Anatomi, Fizyoloji, Etyoloji Yönünden İncelenmesi ve Veteriner Tarihindeki Önemi. AÜ Veteriner Fakültesi Dekanlığı (Doçentlik Tezi), Ankara, 1973;88s.
22. Samsar E, Akın F. Özel Cerrahi.Medipres, Ankara,2002;XII+484.