İstanbul’un Trakya Hinterlandı’nda Bir Bizans Dönemi Yapısı: Haramidere Sarnıcı

Bu yazıda, İstanbul Haramidere civarında, E5 otoyolu kenarında bulunan bir yapı tanıtılmak istenmiştir. Çalışmanın amacı; yapının işlevine ilişkin çeşitli hipotezleri tartışmak ve özgün işlevine işaret eden mimari verileri irdelemektir. Ölçüleri 22 x 10 metre olan yapı, Via Egnatia güzergahında bulunmaktadır ve hakkında daha önce yayınlanmış bir monografi yoktur. Yapı hakkında görüş bildiren çeşitli bilimsel raporlarda, yapının Aretas adlı bir Bizans Sarayı olduğu öne sürülmüş, bu görüşe katılmayan raporlarda ise yapının ana ticaret yolu üzerinde bulunan bir menzil, diğer bir deyişle bir Osmanlı kervansarayı olduğu vurgulanmıştır. Taş-tuğla almaşık duvar örgülü, üst örtüsü ortadan kalkmış olan yapının duvarlarını içten destekleyen payandaları, pahlı köşeleri, iç yüzeylerinin tamamında kalın bir yalıtıcı sıva tabakasının varlığı ve yakınında ortaya çıkartılan tonozlu su kanalları, kısmen de olsa toprağa gömülü bu yeraltı yapısının kendine ait bir isale hattı bulunan, bir zamanlar ilintili bulunduğu yapılar ya da yakın çevresine su sağlayan bir kapalı sarnıç olduğunu ortaya koymaktadır. Örtü sistemi her ne kadar günümüze ulaşmamış olsa da mevcut deliller beş tekil taşıyıcılı iki sahınlı bir yapıya işaret eder. Alanda gerçekleştirilen kazılar sırasında ise sarnıcın taşıyıcılarına ait olduğu düşünülen yalnızca bir adet mermer sütun parçası tespit edilmiştir. Yapının mimari özellikleri Konstantinopolis’teki tipik Geç Bizans dönemi yapılarıyla benzerlik göstermektedir.

A Byzantine Structure from the Thracian Hinterland of Istanbul: Haramidere Cistern

No monograph has been published on the ruins of a 22x10 meters-size Byzantine structure, located along the current E5 Highway in the vicinity of Haramidere region on the route of ancient “Via Egnatia”. In some scientific reports, it was suggested that the building could be ruins of a Byzantine palace called Aretas as understood from literary sources, while in some others it was argued that the building was an Ottoman menzil, a caravanserai, on the old trade route. However, a re-examination of the available evidence allows for some tentative remarks to be made on the original function of this structure. These constitute the main subject of this article, including the discussion on the necessity of defining the building as a water reservoir. From the fifth and sixth centuries onwards, it is observed that many cisterns usually consisting of two or four rows of columns were built in İstanbul. These structures show similar characteristics in the terms of their construction techniques, commonly representing square or rectangular ground plans. The interiors of the cisterns were divided into naves and the vaulting of the cisterns were supported by rows of columns or in few examples by piers. In these cisterns, a traditional system was used consisting of monolithic columns with arches connecting them with each other and with the walls. The columns were usually topped by spolia capitals showing varying degrees of physical damage. Brick arches bridged the gap between columns and each of the square bays thus formed were canopied by brick vaults or in some examples by domes. It is noteworthy that the vaults were usually built without any wooden framework. Some vaults have openings to draw water from the cistern. The walls are plastered at the height of the spring of vaults by thick layer of waterproof hydraulic mortar, an indicator of maximum storage level. In some examples remnants of a staircase were attached to the wall as an original feature. To increase resistance to the water pressure, the corners between adjacent walls typically contain chamfered or curved reinforcement. Spring water was conveyed by the vaulted aqueduct channels that utilized different elevations to ensure distribution through the city. There were reservoirs and water distribution chambers (castella divisorum) to distribute the water across the city through inverted siphons to cross valleys. The water was delivered to public or private buildings through marble, terracotta or lead pipes. Limited information can be found in the literary sources regarding water distribution and supply for several public and private buildings. In contrast, surviving remains of barrel-vaulted channels and pipelines sometimes appear during the rescue excavations for construction activities. Some archaeological evidence confirms that the water channels were distributing the water within the city from main conduits. Especially during the middle and late Byzantine periods, along with the decline of the water supply system of the city, it seems that numerous cisterns were built in the monasteries and also various substructures were transformed into cisterns. In this respect, cisterns found in almost all of the churches in the Historical Peninsula of İstanbul were either originally built as such or were otherwise converted from underground chambers. Returning to the structural remain at Haramidere, the construction techniques including alternating courses of brick and stone, buttressed interior walls and angled corners, presence of the thick layer of hydraulic plaster on the interior walls, and vaulted water-supply channels unearthed around the site indicate that this partial subterranean structure was a covered cistern that once provided water to the related buildings of a complex or to a site nearby. Although the vaulting of the building has not survived, evidence suggests that the vaulting of the cistern was supported by single row of five columns. Only one fragment of a marble column remained from the cistern was discovered on site during previous excavations. The architectural features of the structure share similarities with the typical late Byzantine period buildings in the capital of Eastern Roman Empire. This paper aims to discuss various hypotheses regarding the identity of the building and to document the architectural features that demonstrate its original function.

PDF

___

Abdurrahman Abdi Paşa (2008). Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi’- Nâmesi [Osmanlı Tarihi (1648-1682)]. Çamlıca Yayınları.
Altuğ, K. (2012). Tarihi Yarımada’nın bazı bilinmeyen Bizans dönemi sarnıçları. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 15, 161-174.
Altuğ, K. (2013). İstanbul’da Bizans dönemi sarnıçlarının mimari özellikleri ve kentin tarihsel topografyasındaki dağılımı [Basılmamış Doktora Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi.
Altuğ, K. (2017). Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea?) kazıları büyük sarnıç. İstanbul Küçükçekmece Göl Havzası kazıları (Excavation of Küçükçekmece Lake Basin). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Andreossy, A. F. (1828). Constantinople et le Bosphore de Thrace Pendant les Années 1812, 1813 et 1814 Pendant l’Année 1826 avec un Atlas. T. Barrois et B. Duprat.
Anılır, Y. (2004). Rapor. İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi.
Anılır, Y., & Önder, A. (1999). Rapor. İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi.Betsch, W. E. (1977).
The history, production and distribution of the late antique capital in Constantinople [Basılmamış Doktora Tezi]. University of Pennsylvania.
Cantay, G. (1995). Rapor. İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi.
Crow, J., Bardill, J., & Bayliss, R. A. (2008). The water supply of Byzantine Constantinople. Journal of Roman Studies Monograph, 11.
Çeçen, K. (1996). Roma su yolları’nın en uzunu. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası.
Çeçen, K. (1999). İstanbul’un Osmanlı dönemi su yolları. İSKİ.
Çolpan, C. (2002). Türk taş köprüleri Ortaçağdan Osmanlı devri sonuna kadar. Türk Tarih Kurumu.
Ertuğrul, Ö. (1989). İstanbul’da Bizans devri su mimarisi [Basılmamış Doktora Tezi], İstanbul Üniversitesi.
Evliya Çelebi bin Derviş Muhammed Zıllî (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Bağdat 304 yazmasının transkripsiyonu – dizini (1. Kitap: İstanbul). Yapı Kredi Yayınları.
Eyice, S. (1963). Son devir Bizans mimarisi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Eyice, S. (1992). Büyükçekmece Kervansarayı. TDV İslam Ansiklopedisi, 6, 519-520.
Eyice, S. (1993). Aretas Sarayı. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1, 299-300.
Eyice, S., & Tarhan, T. (1995). Rapor. İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi.
Forchheimer, P., & Strzygowski, J. (1893). Die Byzantinischen wasserbehalter von Konstantinopel. Druck Und Verlag Mechitharisten-Congregation in Wien.
Gökçek, G. (2013). Saadetdere Bizans dönemi sarnıç yapısı, araştırma ve analiz raporu. https://www.academia. edu/41079579/SAADETDERE_B%C4%B0ZANS_D%C3%96NE M%C4%B0_SARNI%C3%87_YAPISI_ARA%C5%9ETIRMA_VE_ ANAL%C4%B0Z_RAPORU
İstanbul I Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (2012). 139 sayılı karar (12.04.2012). İstanbul I Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu.
İstanbul I Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (2013). 814 sayılı karar (14.11.2013). İstanbul I Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu.
İstanbul I Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (2014). 631 sayılı karar (14.06.2014). İstanbul I Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu.
İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (1995). 3727 sayılı karar (04.04.1995). İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu.
İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (1995). 3885 sayılı karar (13.10.1995). İstanbul II Numaralı
Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu. İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (2000). 5925 sayılı karar (20.12.2000). İstanbul II Numaralı
Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu. Kolay, C. (2019). Kişisel görüşme (27.11.2019).
Komnena, A. (1996). Alexiad, Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexios Komnenos Dönemi’nin tarihi, Malazgirt’in sonrası. İnkılap Kitabevi.
Külzer, A. (2008). Ostthrakien (Europe). In J. Koder (Eds.), Tabula imperii Byzantini 12, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Külzer, A. (2018). The history of eastern Thrace in late antiquity and the early middle ages. In Ş. G. Aydıngün, Y. Benli, & A. Enez (Eds.), All roads pass through. Avcılar (s. 243-262). Alev Yayınları/Avcılar Belediyesi.
Maguire, H. (1990). A description of the Aretai Palace and its garden. Journal of Garden History, 10(4), 209-213.
Maguire, H. (2000). Gardens and parks in Constantinople. Dumbarton Oaks Papers, 54, 251-264.
Râşid Mehmed Efendi-Çelebizâde İsmail Âsım Efendi (2013). Târîh-i Râşid ve Zeyli, I 1071-1114/1660-1703, Klasik Yayınları.
Ousterhout, R. (1995). Ethnic identity and cultural appropriation in early Ottoman architecture. Muqarnas, XII, 48-62.
Ousterhout, R. (2016). Bizans’ın yapı ustaları. Koç Üniversitesi Yayınları.
Özyıldırım, A. E. (2007). Kececizâde ̦ İzzet Molla and MihnetKeșân: A study of Izzet Molla’slife and works, textual analysis, facsimile of the Osterreichische Nationalbibliothek 2838 and Süleymaniye, Esad Efendi 2898, Harvard University Press.
Tezcan, H. (1989). Topkapı Sarayı ve çevresinin Bizans devri arkeolojisi. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu. Topçu, H. (1995, Mayıs 05). İmparator Sarayı yok oluyor, Cumhuriyet, 18.
Yılmaz, L. (2017). Anna Komnena’nın Alexiad’ında İstanbul surdışı yerleşmeleri. Sanat Tarihi Dergisi, XXVI/2, 295-313.
Yırtal, A. (2004). İstanbul İli, Büyükçekmece İlçesi, Esenyurt Beldesi, 24c-3d pafta, 1770 ada, 3 (eski 5621) parsele ilişkin rölöve raporu.
Yücel, E. (1967a). İstanbul’da Bizans sarnıçları. Arkitekt 325, 16- 20.
Yücel, E. (1967b). İstanbul’da Bizanssarnıçları II. Arkitekt 326, 62- 66, 74.
Zachariadou, E. A. (1999). Sol kol: Osmanlı egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.