Dünyevî İktidarın Meşrûlaştırılmasında Dinî Bir Ritüelin Kullanılması: Kaçarlar ve Taziye

Kerbelâ’da Hz. Hüseyin ve onu destekleyenlerin Hicri 10 Muharrem 61 tarihinde (Miladi 680 yılında) başına gelenleri anmak için, X. yüzyılın ortalarında Bağdat’ta halka açık bir anma merasimi düzenlenmiştir. Ağıtlar yakılarak ve göğüsler dövülerek gerçekleştirilen bu anma yöntemi, daha sonra Şiîler tarafından bir ritüele dönüştürülmüş ve yaygın hale getirilmiştir. Taziye olarak anılan bu ritüel, On İki İmam Şiîliğini İran’ın resmî dinini olarak belirleyen ve ülkede çoğunluğun kabul etmesini sağlayan Safeviler döneminde yeni bir içerik kazanmış, İran’a özgü bir forma dönüşmüştür. Kaçar iktidarında ise taziyeye gösterilen ilgi üst düzeye çıkmıştır. Özellikle Nasirüddin Şah’ın saltanatında taziye devletten önemli bir destek görmüştür. Hatta iktidarın himayesinde bir etkinlik haline gelmiştir. Bu dönemde, başta başkent Tahran olmak üzere İran’ın birçok yerinde coşkulu merasimler düzenlenmiştir. Bunun en büyük sebebi, kutsal yönetme haklarının sorgulanmaya başladığı XIX. yüzyılda, toplum ve siyasi elitler tarafından Kaçar monarşisine bir takım eleştiriler getiriliyor olmasıdır. Diğer çağdaş monarşiler gibi tebaanın sadakatini elde etmek ve yabancı diplomatların saygısını kazanmak için bazı ideolojik araçlara ihtiyaç duyan Kaçar yöneticileri, tarihi önemdeki dinî ritüele de başvurmuşlardır. Gösterilerin etkisini artırmak için hiçbir masraftan kaçınmamışlar, her yerde tekyeler açılmasını desteklemişlerdir. Üstelik Kaçar ailesi dışında başkentte ve vilayetlerdeki bazı elitler tarafından da bu destek sağlanmıştır. Toplumun farklı tabakalarından insanlar ise maddi olarak veya organizasyonlara beden güçleriyle katılarak dâhil olmuşlardır. Bu durum taziyeyi insanları bir araya getiren muazzam bir dayanışma projesine dönüştürmüştür. Bunun yanında, seyircilerin gösterilere aktif katılımları etkinliğin önemli bir yönüdür. Merasimlerin merkezinde, gösterinin kahramanıyla özdeşleşerek Hz. Hüseyin’in çektiği acıyı ve şehit olmasını hissetmeye çalışmak yer almaktadır. Böylece, taziye, seyircilere duygusal boşalma yaşatan emsalsiz etkisiyle potansiyel isyancı hisleri sönümleyen bir araç işlevi görmüş, kitlelerin yönlendirilmesinde ve kontrol altında tutulmasında önemli bir fonksiyona sahip olmuştur. Ayrıca, gösterilerde göğüs dövme eylemi gerçekleştirilirken Şah’a mersiyeler okunmaktaydı. Tüm bunlar, bir yandan toplumun birlik duygusunun artmasına ve İranlı kimliğinin yerleşmesine önemli ölçüde katkı sağlamış, diğer yandan da monarşi ile gösterileri organize ettiren ileri gelenlerin politik hâkimiyetlerini artırmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kaçarlar, Taziye, İktidar, Meşrûiyet, Din, Ritüel

PDF

___

Abrahamian, E. (2014) Modern İran Tarihi, (çev. Dilek Şendil), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. Aghaie, K. S. (2004) The Martyrs of Karbala: Shi’i Symbols and Rituals in Modern Iran, Seattle and London: University of Washington Press.
Amanat, A. (1993) “Russian Intrusion into the Guarded Domain: Reflections of a Qajar Statesman on European Expansion”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 113, No. 1 (Jan.-Mar.): 35-56.
And, M. (2012) Ritüelden Drama: Kerbelâ-Muharrem-Ta‘ziye, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Anderson, B. (1984) Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London and New York: Verso.
Arjomand, S. A. (1984) The Shadow of God and the Hidden Imam, Chicago and London: The University of Chicago Press.
Arjomand, S. A. (2016) The State(s) of Ideology in Iran, (29 February 2016), Online (24 February 2017), http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/the-states- of-ideology-in-iran.
Arslan, M., İ. H. Aksoyak (1996) “Gelibolulu Mustafâ Âlî’nin Kerbelâ Mersiyelerini Muhtevî Bir Risâlesi: Subhatü’l Abdâl”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 2: 49-67.
Asani, A. S. (2015) “Devotional Practices”, in Farhad Daftary, Amyn B. Sajoo and Shainool Jiwa (eds.), The Shi‘i World: Pathways in Tradition and Modernity, London-New York: I.B. Tauris, 150-168.
Ateş, A. (1987) “Hüseyin”, İslâm Ansiklopedisi, C. 5/1, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 634-640.
Banani, A. (1961) The Modernization of Iran: 1921-1941, Stanford: Stanford University Press.
Beeman, W. O. (2015) “Religion and Ritual Performance”, in Jean-Marie Pradier (ed.), La croyance et le corps. Esthétique, corporéité des croyances et identités, Bordeaux: Presses Universitaires de Bordeaux, 35-58.
Benjamin, S. G. W. (1887) Persia and Persians, London: John Murray.
Bozorgnia, Z. (1383) “Takieh va Hoseinieh”, Neşriyat-ı Mi’mar, No. 27 (Mihr va Âban), Online (13 Mayıs 2017). http://www.zohreh-bozorgnia.com/fa/index.php/takiehvahoseinieh
Calmard, J. (1992) “Muharram Ceremonies and Diplomacy (A Preliminary Study), in F. Bosworth and C. Hillenbrand (eds.), Qajar Iran: Political, Social, and Cultural Change (1800-1925), California: Mazda Publishers, 213-228.
Chelkowski, P. J. (1985) “Shia Muslim Processional Performances”, The Drama Review, No. 29 (Autumn): 18-30.
Curzon, G. N. (1966) Persia and the Persian Question, Vol. 2, London: Frank Cass & Co. Ltd.
Daniel, E. L., A. A. Mahdi (2006) Culture and Customs of Iran, Westport, Connecticut and London: Greenwood Press.
della Valle P. (1990) The Pilgrim: The Travels of Pietro della Valle, Translated, Abridged and Introduced by George Bull, London, Sydney, Auckland and Johannesburg: Hutchinson.
Deringil, S. (2009) “Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Geleneğin İcadı’, ‘Muhayyel Cemaat’ (‘Tasarlanmış Topluluk’) ve Pan-İslâmizm”, içinde Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İstanbul: İletişim, 19-51.
Elling, R. C. (2013) Minorities in Iran: Nationalism and Etnicity After Khomeini, New York: Palgrave Macmillan.
Fisher, M. M. J. (1980) Iran: From Religious Dispute to Revolution, Cambridge, Massachussets and London: Harvard University Press.
Fuzulî (1968) Saadete Ermişlerin Bahçesi (Hadikatüssade), İstanbul: İstanbul Maarif Matbaası.
Gnoli, G. (1989) The Idea of Iran: An Essay on its Origin, Serie Orientale Roma (62), Leiden: E.J. Brill.
Gurney, J. (1992) “The Transformation of Tehran in the later 19th Century”, in Chahryar Adle and Bernard Hourcade (eds.), Teheran: Capitale Bicentenaire, Tahran, 51-71.
Guttmann, A. (2006) From Ritual to Record: The Nature of Modern Sports, New York: Columbia University Press.
Hobsbawm, E. J. (1993) 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik: “Program, Mit, Gerçeklik”, (çev.: Osman Akınhay), İstanbul: Ayrıntı.
Hobsbawm, E., T. Ranger (Der.) (2006) Geleneğin İcadı, (çev. Mehmet Murat Şahin), İstanbul: Agora Kitaplığı.
Huizinga, J. (2013) Homo Ludens: Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme, (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
İnalcık, H. (2016) Has-bağçede ‘ayş-u tarab: Nedîmler-Şaîrler-Mutrîbler, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
Kamrava, M. (1990) Revolution in Iran: The Roots of Turmoil, London and New York: Routledge.
Kashani-Sabet, F. (1999) Frontier Fictions: Shaping the Iranian Nation, 1804-1946, New Jersey: Princeton University Press.
Keddie, N.R. (1972) “The Roots of the Ulema’s Power in Modern Iran”, in N.R. Keddie (ed.), Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Institutions in the Middle East since 1500, Berkeley, Los Angeles and London: University of California Press.
Kılıç, Ü. (2013) “Yezîd I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul, 513-514.
Kiren, A. (2017) II. Abdülhamid Dönemi Pan-İslâmist Uygulamaları Ekseninde Osmanlı-İran İlişkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Lady Sheil (Mary Leonora Woulfe) (1856) Glimpses of Life and Manners in Persia, London: John Murray.
Lambton, Ann K.S. (1988) Qajar Persia, Austin, Texas: University of Texas Press.
Marashi, A. (2008) Nationalizing Iran: Culture, Power, and the State, 1870-1940, Seattle and London: University of Washington Press.
Mahani, M. A. N. (2013) The Holy Drama: Persian Passion Play in Modern Iran, Amsterdam and Haren: Leiden University Press.
Mahjub, M. J. (1979) “The Effect of European Theatre and the Influence of its Theatrical Methods upon Ta‘ziyeh”, in Peter J. Chelkowski (ed.), Ta‘ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: New York University Press and Soroush Press, 137-153.
Matin-Asgari, A. (2012) “The Academic Debate on Iranian Identity: Nation and Empire Entangled”, in Abbas Amanat and Farzin Vejdani (eds.), Iran Facing Others Identity Boundaries in a Historical Perspective, New York: Palgrave Macmillan, 173-192
Mensashri, D. (1992) Education and the Making of Modern Iran, Ithaca and London: Cornell University Press.
Mottahedeh, N. (2008) Representing the Unrepresentable: Historical Images of National Reform from the Qajars to the Islamic Republic of Iran, Syracuse, New York: Syracuse University Press.
Neuman, A. J. (2006) Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, London-New York: I.B. Tauris.
Özkırımlı, U. (1999) Milliyetçilik Kuramları: Eleştirel Bir Bakış, İstanbul: Sarmal Yayınevi.
Pettys, R. A. (1981) “The Ta’zieh: Ritual Enactment of Persian Renewal”, Theatre Journal, 33(3): 341-354.
Peterson, S. R. (1979) “The Ta‘ziyeh and Related Arts”, in Peter J. Chelkowski (ed.), Ta‘ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: New York University Press and Soroush Press, 64-87.
Rahimi, B. (2013) “Takkiyeh Dowlat: The Qajar Theater State”, in Staci Gem Scheiwiller (ed.), Performing the Iranian State: Visual Culture and Representations of Iranian Identity, New York: Anthem Middle East Studies, 55-71.
Saleh, A. (2013) Ethnic Identity and the State in Iran, New York, Palgrave Macmillan.
Stebbins, H. L. (2012) “British Imperialism, Regionalism, and Nationalism in Iran, 1890-1919”, in Abbas Amanat and Farzin Vejdani (eds.), Iran Facing Others Identity Boundaries in a Historical Perspective, New York: Palgrave Macmillan, 153-172.
Sümer, F. (1999) Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesi’nde Anadolu Türkleri’nin Rolü, Ankara: TTK Basımevi.
Tusli, M. 1366 “Hoseiniehha, Tekaya, Masliha”, içinde Muhammed Yusuf Keyani (Haz.), Ketâb-ı Mimari-i İran: Dovre-i İslâmi, Tehran: Çaphâne- i İrşâd-ı İslâmi.
Wills, C. J. (1891) In the Land of the Lion and Sun or Modern Persia, London, New York and Melbourne: Ward, Lock and Co.