M. Said POLAT

Göçebeleşme Döneminde (1018-1192) Türkiye’de Kurumlara İlişkin İnşa Faaliyeti Üzerine Bir Değerlendirme

Anadolu 1018-1192 yılları arasında büyük çoğunluğu göçebe hayat yaşayan Türkmenlerin göçüne maruz kaldı. Begler ve sultanlar kurumsal olmayan siyasi yapılar oluştururken, Anadolu’ya göç eden yerleşik Müslüman Türkler ve diğer Müslümanlar siyasi olmayan kurumsal yapılar oluşturdular ve inşa faaliyetlerinde bulundular. Bu kurumsallaşma ve inşa faaliyetlerinin başlaması ve yaygınlaşması bölgelere göre değişmektedir. Danişmendli Begliği’nin hakimiyeti altındaki şehirlerde XI. yüzyılın sonlarında başlamakta, XII. yüzyılın ortalarına kadar birkaç yapı ile öne çıkmakta, XII. yüzyılın ortalarından itibaren görece artmaktadır. Diğer beglikler ve Türkiye Selçukluları’nda ise XII. yüzyılın ortalarına kadar bir yapılaşma görülmezken XII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yapılaşma görülmeye başlamaktadır. Bunda Türkiye Selçukluları ve begliklerin dışarıya karşı ve kendi aralarında verdikleri mücadelenin belirleyici olduğu tahmin edilmektedir. Bu mücadeleler askerileşmeyi artırmış ve gelirlerin büyük kısmının asker olarak istihdam edilen Türkmenlere aktarılmasına sebep olmuş olmalıdır. Göçebelerin özellikle Türkiye’nin batı bölgesine Türkiye Selçukluları hakimiyetindeki bölgeye yığılması Türkiye Selçukluları’nın siyasi ve askeri olarak gücünü artırırken göçebelerin baskısına daha fazla maruz kalmasına, bu da bölgede yapılaşmanın gecikmesine ve seyrekleşmesine neden olmuştur. Artuklu Begliği hakimiyeti altındaki şehirlerde XII. yüzyılın ikinci yarısındaki yapılaşmanın, Türkiye’nin diğer şehirlerine nazaran daha zengin olduğu dikkati çekmektedir. Bunda bu şehirlerdeki yerleşik Müslümanların yoğunluğunun da etkili olduğu tahmin edilmektedir. Yapılaşmanın zamana göre dağılımı siyasi olmayan kurumsal yapıların siyasi yapılardan bağımsız olarak ortaya çıktıklarını göstermektedir. Fakat niteliğinde siyasi yapının gücü ve yerleşiklikle ilişkisinin belirleyici olduğu söylenebilir. Çalışma, 1192 öncesine ait cami, medrese ve sarayların inşa zamanlarının tespiti esasına dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Türkiye Selçukluları, Anadolu Beglikleri, kitabe, cami, medrese, saray, kurum, göçebeleşme, kurumsallaşma

An Assessment on the Structuring Activity Related with Institutions in Turkey in the Period of Nomadization (1018-1192)

Anatolia underwent the migration of Turkmens who mostly lived a nomadic life between the years 1018-1192. While lords and sultans created non-institutional political structures the settled Muslim Turks and other Muslims who migrated to Anatolia formed non-political institutional structures and engaged in structuring activities. The beginning and becoming prevalent of this institutionalization and structuring activities change according to the regions. It begins at the end of the XIth century in cities under the Danishmends Beglik, becomes prominent with some structures in the first half of the XIIth century and the concentration is in the second half of the XIIth century. A structuring is not seen in the first half of the XIIth century in other begliks and Seljuks of Turkey and structuring starts in the second half of the XIIth century. It is speculated that the fight put up by the Seljuks and beyliks of Turkey between themselves and outwards is determinative in this. These fights must have increased militarization and caused the transfer of a significant part of the revenues to the Turkmen who were employed as soldiers. While the accumulation of nomads in the western regions of Turkey, in the region under the domination of Seljuks increased the military power of the Seljuks of Turkey it cause it to be more exposed to the pressure of the nomads and this caused a delay and rarefaction in structuring in the region. It attracts attention that the structuring in the cities under the domination of Artuklu Beylik is richer compared to the other cities of Turkey in the second half of the XIIth century. It is speculated that the concentration of Muslims settled in these cities also has an influence on this. The distribution of structuring by time indicates that the non-political institutional structures emerged independent of the political structures. However, it can be said that the power of the political structure and its relation with sedentariness is determinative in its characteristics. The study is based on the determination of the establishment of mosques, madrasahs and palaces before 1192.

Keywords:

Seljuks of Turkey Anatolian Begliks, epigraphy, mosque, madrasah, palace, institution, nomadization, institutionalization, structuring activity,

PDF

___

387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri (937/153), I-II, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1996.
998 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zü’l-Kadiriyye Defteri (937/1530), I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1998.
1570 (Hicri 976) Tarihli Kayseri Tapu-Tahrir Defteri, yay. Mehmet İnbaşı, Kayseri Büyükşehir Belediyesi, Kayseri 2009.
Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, haz. Burhan Zengin, T.C. Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara 1999.
Abdüsselam Efendi, Mardin Tarihi, haz. Hüseyin Haşimi Güneş, Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını, İstanbul 2007.
Ahmet Nazif Efendi, Kayseri Tarihi (Mirat-ı Kayseriyye), Sadeleştiren Mehmet Palamutoğlu, Kayseri Özel İdare Müdürlüğü ve Kayseri Belediyesi Birliği Yayınları, Kayseri 1987.
Akok, Mahmut, “Diyarıbakır Ulucami Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, (1969), s. 113-140.
Aksulu, Işık, “Tokat Çukur Medresenin Yeni Bulgular Işığında Mimari Yapısının Değerlendirilmesi”, Yeni İpek Yolu, X, (2007), s. 63-76.
Altun, Ara, “Harput Ulu Camii’nin Durumu”, Sanat Tarihi Yıllığı (İstanbul Üniversitesi), V, (1972-1973), s. 79-94.
_____, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1988.
_____, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1978.
_____, “Artuklular (Sanat)”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, III, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, s. 418- 419.
_____, “Mardin Ulu Camii ve Çifte Minareler Üzerine Birkaç Not”, Vakıflar Dergisi, IX, (2006), s. 191-220.
Arık, Rüçhan, “Erzurum’da İki Cami”, Vakıflar Dergisi, VIII, (1969), s. 149-160.
Aslanapa, Oktay, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi, Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1991.
Bar Hebraeus, Abu’l-Farac Tarihi, I-II, Suryancadan İngilizceye çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçeye çev. Ömer Rıza Doğrul, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
El-Belazuri, Fütuhu’l-büldan, çev. Mustafa Fayda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, I-II, Diyarbakır Belediyesi, Ankara 1996.
Boran, Ali, Anadolu’daki İç Kale Cami ve Mescidleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
Cantay, Tanju, “Bir Kuzey-Batı Anadolu Gezisinden Notlar”, Sanat Tarihi Yıllığı (İstanbul Üniversitesi), VII, (1976-1977), s. 21-40.
Çal, Halit, Niksar’da Türk Eserleri, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
Çeşmeli, İbrahim, “Orta Asya’da Bir Ortaçağ Yapısı Olan Diggaran Camii”, Sanat Tarihi Yıllığı (İstanbul Üniversitesi), XVI, (2003), s. 29-59.
_____, Orta Asya Camilerinde Tipoloji (7.-13. Yüzyıllar), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2005.
Çevik, Adnan, XI.-XIII. Yüzyıllarda Diyar-ı Bekr Bölgesinin Tarihi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2002.
_____, “XII. Yüzyılda Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bir Türkmen Beyliği Yınaloğulları”, Türkler, VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 491-499.