Fıkıh Literatüründe Yükümlülük Kuramı Bağlamında "Lâ Be’se (Bih)" Kavramı

Her ilmin kendine özgü bir dili ve terminolojisi vardır. Buna hâkim olmadan o ilimde ilerleme ya da onu yeterince anlama imkânı yoktur. Bu yüzden ıstılahlar konusunda eser yazmış olan Tehânevî gibi bazı âlimler bir ilmin terminolojisini kavradıktan sonra hocaya gidip ders almanın teberrük için veya gönüllülük esasına dayalı olabileceğini belirtir. Fıkıh, şer‘î ilimlerin en önemlilerindendir ve tabii olarak onun da kendine özgü bir dili ve terminolojisi vardır. Terimler, nesnelerin zihindeki tasavvurlarıdır. Bazı terimler birden fazla ilmin ortak kullanımındadır ve o ilme göre anlamları değişmektedir. Bu durum bazen karışıklığa da sebep olabilmektedir. Dolayısıyla kavramların hangi manada kullanıldığının doğru bilinmesi metnin düzgün şekilde anlaşılmasını sağlayacaktır. Bu yazıda, mendub, müstehab, mubah, mekruh, terk-i evlâ ve hilâf-ı evlâ gibi manalara gelen "lâ be’se"nin, kelime ve ıstılah tanımları yapılmıştır. İlk dönemden itibaren hangi anlamlarda kullanıldığı, dört mezhepten örnekler eşliğinde yükümlülük kuramı çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Lâ Be’se (Bih), Mendub, Müstehab, Mekruh, Hilâf-ı Evlâ ve Terk-i Evlâ

The Concept of "La ba’sa (beh)" in the Context of Responsibility Theory in Fiqh

Every science has its own language and terminology. Without dominating this terminology, there can be no progress in knowledge or opportunity to understand any science. Scholars such as Tahanawi (d. 1158/1745?), who wrote some books about technical terms, state that after fully understanding the terminology of a science, going to a teacher for receiving courses can only be based on the principles of blessing or volunteering (tatavvu‘). Fiqh is one of the most important of religious sciences and naturally has its own language and ‘terminology’. Terms are the concepts of subjects in the mind. Some terms are in common use of more than one science and their meanings change according to the science utilizes it. This can also cause some confusion. Therefore, knowing correctly in which meaning such terms are used will ensure an accurate understanding of a text. In this paper, the linguistic and terminological definition of "la ba’sa" is provided from the wide range of meanings such as mandub, mustahab, mubah, makruh, tark al-awla and khilaf al-awla. We tried to find out for which meanings it was used right from the first eras within the framework of responsibility theory with examples from four fiqh madhahib.

Keywords:

La Ba’sa Bih, Mandub, Mustahab, Makruh, Khilaf al-Awla And Tark al-Awla,

PDF

___

Abdülaziz el-Buhârî (ö. 730/1330), Keşfü’l-esrâr ‘an Usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî (thk. Muhammed el-Mutasım Billah el-Bağdâdî), Beyru 1414/1994.
Abdürrezzak Abdurrahman Salim Ebû Umra, Hilâfu Evlâ ınde’l-usûliyyîn diraseten usûliyyeten mukâraneten, el-Âmu’l-Câmi‘î 1432/2011.
Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449), Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut 1399.
Ahmed b. Ebî Sehl es-Serahsî (ö. 483/1090), Usûlü’s-Serahsî (thk. Ebû’l-Vefâ el-Efkânî), Beyrut ts.
Ahmed b. Muhammed el-Kudûrî (ö. 428/1037), Muhtasaru'l-Kudûrî (thk. Said Bekdâş), Beyrut 1435/2014.
Ahmed b. Muhammed Nasîruddîn en-Nakîb, el-Mezâhibu'l-Hanefî, Riyad 1422/2001, Mektebetü'r-Rüşd.
Alauddîn Ebî’l-Hasen Ali b. Süleyman el-Madâvî, el-İnsâf fî marifeti’r-râcih min’l-hilâf alâ mezhebi’l-İmam Ahmed b. Hanbel, ts. Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arâbî.
Alauddin Ebû Bekir b. Mesud el-Kâsânî (ö. 587/1191), Bedâi‘u’s-sanâi‘ (Ali Muhammed Muavviz-Adil Ahmed Abdülmevcud), Beyrut 1424/2003.
Alauddin Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî (ö. 539/1144), Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl (thk. Zeki Abdülber), Katar 1404/1984.
Ali b. Halef b. Abdülmelik b. Battâl el-Bekrî el-Kurtubî (ö. 449/1057), Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Riyad 1423/2003.
Ali b. Muhammed e-Şerîf el-Cürcânî (ö. 818/1415), Kitabü’t-ta‘rifât (thk. Muhammed Abdurrahman el-Mara‘şlî), Beyrut 14124/2003.
Ali Cuma Muhammed, el-Hükmü’ş-Şer‘ıyyu, Kahire 1427/2006.
Âlim Muhammed b. Hamza’nın (ö. 1204/1706) lâ be’se kavramı üzerine “Risale fî isti‘mali lâ be’se, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, Arapça bölümü, nr. 1502.
Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, İstanbul 1992.
Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed el-Aynî (ö. 855/1451), el-Binâye şerhu’l-Hidâye, Beyrut 1420/2000.
Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed el-Aynî (ö. 855/1451), Şerhu Süneni Ebî Dâvûd (Ebû Münzir Halid b. İbrahim el-Mısrî), Riyad 1420/1999.
Bedrüddîn Muhammed b. Bahadır Abdullah ez-Zerkeşî (ö. 794/1392), el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh (thk. Abdülkadir Abdullah el-‘Ânî), Kuveyt 1413/1992.
Beyânûnî, Muhammed Ebü’l-Feth, “Hüküm", DİA, İstanbul 1998, XVIII.
Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ (thk. Muhammed Abdülkadir Ata), Beyrut 1424/2003.
Burhânuddîn Ebü'l-Hasen Ali b. Ebî Bekr el-Mergînânî, el-Hidâye şerhu Bidâtetü'l-mübtedî (thk. Ahmed Mahmud eş-Şehâde), Dımeşk 1427/2006 (Dâru'l-Farfur).
Burhânuddîn Ebü'l-Hasen Ali b. Ebî Bekr el-Mergînânî, Kitabu’t-Tecnîs ve’l-mezîd (thk. Muhammed Emin Hakkı), Beyrut 1424/2004.
Cemalüddin Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf b. Muhammed el-Zeylaî (ö. 762/1361), Nasbu’r-râye liehâdîsi’l-Hidâye (thk. Muhammed Avvâme), Beyrut 1418/1997.
Cemâlüddîn Osman b. Ömer İbnü’l-Hâcib (ö. 646/1249), Muhtasaru’l-Münteha’l-usûlî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1983.
Cici, Recep, Âlim Muhammed b. Hamza’nın Fıkıh Risâleleri, Bursa 2006.
Cüveynî, İmamu’l-Harameyn (ö. 478/1085), Nihayetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb (thk. Abdülazim Mahmude d-Dib), Beyrut 2007.
Dilek, Uğur Bekir, İslam Hukuk Metodolojisinde Teklifi Hüküm Terimleri, Konya 2010, s. 188 (Basılmamış Doktora Tezi, T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Bölümü İslam Hukuku Anabilim Dalı).
Dönmez, İbrahim Kâfi, “Mubah", DİA, İstanbul 2005, XXX.
Ebû Abdillah el-Hasen b. Hâmid, Tehzîbu’l-ecvibe (thk. Subhî es-Sâmirâî), Mektebetü'n-nahda 1408/1988.
Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref en-Nevevî (ö. 676/1277), el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim, Beyrut 1407/1987.
Ebû’l-Berekât Abdullah b. Ahmed en-Nesefî (ö. 710/1310), el-Kâfî şerhu’l-Vâfî, Köprülü Ktp., Fazıl Ahmed Paşa Bölümü, nr. 612.
Ebü’l-Fazl Abdullah b. Mahmud b. Mahmud el-Mevsılî (v. 683/1284), el-İhtiyâr lita‘lîli’l-Muhtâr (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Kahire 1372/1952.
Ebü’l-Fazl Abdullah b. Mahmud b. Mahmud el-Mevsılî (v. 683/1284),el-Muhtâr li’l-fetvâ (thk. Sâid Bekdaş), Beyrut1433/2012.
Ebü’l-Fazl Abdullah b. Mahmud b. Mahmud el-Mevsılî (v. 683/1284),el-Feteva’l-Hindiyye, Dâru’l-Fikir 1411/1991.
Ebü’l-Fazl Abdullah b. Mahmud b. Mahmud el-Mevsılî (v. 683/1284),el-Külliyyât (thk. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî), Beyrut 1432/2011.
Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2005.
Erkal, Mehmet, ""Ganimet "", DİA, İstanbul 1996, XIII.
Fahreddin Osman b. Ali ez-Zeylaî (ö. 743/1342), Tebyînu’l-hakâik şehu Kenzü’d-dekâik (thk. Ahmed İzzu İnaye), Beyrut 1420/2000.
Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, el-Mahsûl fî ‘ilmi’l-usûl (thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî), Riyat 1400/1980.
Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, el-Mahsûl fî ilmi’l-usûl (thk. Taha Cabir Feyyâz el-Alvânî), Beyrut 1412/1992.
Feyyûmî, el-Misbâhu’l-münîr, Kum h. 1405.
Feyyûmî, el-Misbâhu’l-münîr, Kum h. 1405.
Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed, Menâfi‘u’d-dekâik fî şerhi Mecâmi‘ı’l-hakâik, İstanbul 1303.
Hasen b. Ammâr b. Ali eş-Şürunbilâlî (ö. 994/1069), İmdâdü’l-fettâh şerhu Nuri’l-îzâh (thk. Beşşâr Bekrî Arabî), Dımaşk ts.
Hasen b. Ammar b. Ali eş-Şürunbülâlî (ö. 1069/1659), İmdâdu’l-fettah şerhu Nûri’l-îzâh ve necâti’l-ervâh (thk. Beşşar Bekrî Arabî), ts.
Hatipoğlu, Haydar, Sünen-i İbni Mâce Tercemesi ve Şerhi, İstanbul 2012.
Hattâb er-Ruaynî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed (ö. 954/1547), Mevâhibü’l-celîl li-şerhi Muhtasari Halîl, Riyad 2003.
Heyet, Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2005.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn (ö. 1252/1836), Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr (thk. Husamüddin b. Muhammed Sâlih Farfur), Dımeşk 1421/2000.
İbn Bedrân, Abdülkadir b. Ahmed. (ö. 1346/1927), el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (thk. Abdullah b. Abdülmuhsin Türki), Beyrut 1985.
İbn Emîru Hac el-Halebî (879/1474), et-Takrîr ve’t-tahbîr ale’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh (thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer), Beyrut 1419/1999.
İbn Fâris, Mu‘cemu mekâyisi’l-lüğa (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), Beyrut 1399/1979.
İbn Halûlû, Ahmed b. Abdurrahman b. Musa ez-Zelîtînî el-Karavî, ez-Ziyâü’l-lâmî fî şerhi Cem‘i’l-cevâmi‘ (thk. Abdülkerim b. Ali b. Muhammed Nemle), Riyad 1999.
İbn Manzûr (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab, Dâru Sâdır, ts.
İbn Nüceym (v 870/1563), el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik (thk. Zekeriya Umeyrât), Beyrut 1418/1997.
İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457), Şerhu Fethi’l-Kadîr (thk. Abdurrezzâk Gâlib el-Mehdî), Beyrut 1415/1995.
- et-Tahrîr fî usûli'l-fıkh, Kahire 1351.
İbrahim Muhammed Selkînî, el-Müyesser fî usûli’l-fıkh, Beyrut 1411/1991.
İsmail b. Hammâd el-Cevherî (ö. 393/1003), es-Sıhâh (thk. Halil Memun Şeyha), Beyrut 1426/2005.
Koca, Ferhat, “Mekrûh", DİA, Ankara 2003, XXVIII.
Koca, Ferhat, “Mendûb", DİA, Ankara 2004.
Köse, Saffet, İslâm Hukukuna Giriş, İstanbul 2014.
Mahmud Hâmid Osman, el-Kâmûsu’l-mubîn fîıstlâhâti’l-usûliyyîn, Riyat 1423/2002.
Malik b. Enes (ö. 179/795), el-Muvatta, Hasan b. Şeybân rivayeti (thk. Takiyüddin en-Nedvî), Beyrut 1413/1992.
Meryem Muhammed Salih ez-Zâfirî, Mustelahâtu’l-mezâhibi'l-fıkhiyye, Beyrut 1422/2002 (Dâru İbni Hazm).
Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz (ö. 885/1485), Mir’âtü’l-usûl şerhu Mirkâtü’l-vusûl, Ergin Kitabevi, İstanbul ts.
Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî (ö. 977/1569), Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc, Beyrut 1415/1994, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (ö. 189/805), el-Hucce alêhli’l-Medîne (thk. Seyyid Hasen el-Keylânî), Beyrut 1983.
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (ö. 189/805), el-Asl, (thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî), Beyrut 1410/1990.
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (ö. 189/805), el-Câmiu’s-sağîr, Beyrut 1406/1986.
Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Gazâlî (ö. 505/1111), el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl (thk. Muhammed Hasen Heyto), Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1400/1980.
Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Gazâlî (ö. 505/1111), el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl (thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar), Beyrut 1418/1997.
Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Dâru Sâdr, Beyrut ts.
Muhammed b. Sâlih b. Muhammed el-Useymîn, eş-Şerhu’l-mümteni‘ alâ Zadi'l-müstekni‘, Dâru İbni’l-Cevzî, 1422.
Muhammed Bedruddin Mahmud b. Ahmed el-Aynî (ö. 855/1451), Umdetü’l-kâri şerhu Sahîhi’l-Buhârî (thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer), Beyrut 1421/2001.
Muhammed İbrahim el-Hafâdî, Mu‘cmu garîbi’l-fıkh ve’l-usûl, Kahire 1430/2009.
Muhammed Murtaza el-Hüseynî ez-Zebîdî (ö. 1205/1790), Tâcu’l-‘arûs, Daru’l-Hidaye, ts.
Muhammed Takî el-Osmânî, Buhusun fî Kazâyâ fıkhiyye muâsıra, Karatşî, ts., Mektebetü Dâri’l-Ulûm.
Muhibbullah b. Abdişşekûr (ö. 1119/), Müsellemü’s-sübût (thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer), Beyrut 1423/2002.
Muhyiddin Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref en-Nevevî (ö. 676/1277), Minhâcu’t-tâlibîn (thk. Muhammed Tahir Şaban), Beyrut 1426/2005.
Necmüddîn Hahmed b. Hamdân b. Şebîb b. Hamdân en-Nemrî, Sıfetü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî, h. 1397.
Nesefî, Fıkhu’l-Keydânî, İstanbul Millet Ktp., nr. 1178.
Öğüt, Salim, “Ef‘âl-i Mükellefîn", DİA, İstanbul 1994, X.
Ömer b. Abdülaziz b. el-Mâze (ö. 536/1141), Şerhu’l-Câmi‘i’s-sağîr, Beyrut 1427/2006.
Sadrüşşerîa Ubeydullah b. Mes‘ûd el-Mahbûbî (ö. 747/1346), et-Tavdîh şerhu’t-Tenkîh (thk. Muhammed Adnan Derviş), Beyrut 1419/1998.
Salih b. Abdissemî el-Âbî (ö. 1335/1917), es-Semeru’d-dânî fî takrîbi’d-dânî şerhu Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayrevânî, Beyrut, ts., el-Mektebetü’s-Sekâfiyye.
Semâ‘în Halidî, “el-Menhecü’l-Fıkhî li’l-İmam-ı Malik fî’l-Muvatta", İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 9, Konya 2007.
Seyfüddîn Ebü’l-Hasen Ali el-Âmidî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, Kahire 1968.
Şahin, Osman, İslam Hukunda Fetva Usulü, Samsun 2002, s. 37 (Basılmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
Şemsüddin Ebû Abdillah b. Muhammed b. Abdirrahman et-Tırablusî el-Mağribî (ö. 954/1547), Mevâhibu’l-celîl fî şerhi Muhtasari’l-Halîl, Beyrut 1412/1992.
Şemsüddin Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl es-Serhsî (ö. 483/1090), Mebsut (thk. Halil Muhyiddin el-Mîs), Beyrut 1421/2000.
Şihabuddin Ahmed b. İdris el-Karâfî (ö. 684/1285), ez-Zehîra, Beyrut 1994.
Şihabuddîn Ahmed b. Muhammed el-Hamevî (ö. 1098/1687), Gamzu ‘uyûni'l-besâir şerhu kitabi’l-Eşbâh ve’n-nezâir, Beyrut 1405/1985 (Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye).
Taftâzânî, Sa‘dudîn Mes‘ûd b. Ömer, (ö. 793/1390), et-Telvîh ‘ale’t-Tavdîh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
Takıyyuddin Ebû’l-Feth Muhammed b. Ali b. Vehb b. Mutî‘ el-Kuşeyrî İbn Dakîki’l-‘Iyd (ö. 702/1302), İhkâmu’l-ahkâm şerhu Umdedi’l-ahkâm (thk. Mustafa Şeyh Mustafa-Müddesir Sündüs), Müessetü’r-Risale 1426/2005.
Tehânevî, Muhammed b. Ali, Keşşâfu istlahâti’l-funûn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
Yaman, Ahmet, “Tenfîl", DİA, İstanbul 2011, XL.
Yusuf b. Abdillah b. Abdilber en-Nemriî (ö. 463/1071), el-İstizkâr (thk. Salim Muhammed Ata-Muhammed Ali Muavviz), Beyrut 1421/1200.
Yusuf b. Abdillah b. Abdilber en-Nemriî (ö. 463/1071), et-Temhîd limâ fî’l-Muvatta min’l-ma‘ânî ve’l-esânîd (Mustafa b. Ahmed el-Alevî-Muhammed Abdülkebir el-Bekrî).
Zeydan, Abdülkerim, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Beyrut 1418/1997.
Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal, Beyrut 1420/2005.
Zeynüddin Muhammed el-Münâvî (ö. 1031/1622), Feyzu’l-Kadîr şerhu’l-Câmiu’s-sağîr, Kahire 1356.