Alevîliğin Neliği ve Şiîlik (Caferîlik) ile İlişkisinin Çerçevesi

Bu çalışmada, Alevîlik-Şiîlik (Caferîlik) ilişkisinin çerçevesi ele alınmıştır. Alevîlik bir şemsiye kavramdır ve bu şemsiye altında "soy-boy-aşiret" sistemine da-yalı sosyal bir yapı ve bu yapıya uyarlanmış bir tasavvuf anlayışı sürdüren topluluk-lar yer almaktadır. Alevîlikte senkretik bir yapı söz konusudur ve sözlü kültür özellikleri baskın-dır. Günümüzde Alevî kelimesiyle nitelenen gruplar, tarihsel süreçte pek çok tasav-vufî ve mezhebî cereyandan etkilenmiştir. Ancak Alevîlikte dînî hayatla ilgili bütün telakkîler tasavvuf hayatı çerçevesinde şekillenmiştir. İlk dönemden itibaren daha çok Hanefî-Mâturîdî gruplarla aynı coğrafyayı paylaşmaları ve ana damarın Yesevîliğe dayanması neticesinde söz konusu gelene-ğin Alevîlik üzerinde önemli etkileri olmuştur. Gerek itikâd gerekse ibâdetler hak-kında var olan kabul ve uygulamalar bunu açıkça göstermektedir. XVI. yy.dan itiba-ren Anadolu’daki bu gruplar Oniki İmâm Şiîliği’nden etkilenerek bazı unsurları bün-yelerine katmışlardır. Ancak bunlardan bazısı aslî hüviyetinden çıkartılmış, bazısının içi boşaltılmış, bazısı da Alevîlikte hâkim olan tasavvuf anlayışına adapte edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Alevîlik, Soya Dayalı Tarikatlar, Şiîlik (Caferîlik), Hanefîlik

Alewism and the Frame of Relations Between Alewism and Shi'A (Ca‘Feriyya/ Ithnā‘Ashariyyah')

This paper examines the frame of relations between Alewism and Shi'a (Ca‘ferıyya/ Ithnā‘ashariyyah'). Alewism is a higher identity/an umbrella term. This term indicates a social structure based on the "ancestry-clan-tribe" system and the communities who have a Tasavvuf (Islamic mysticism) understanding in harmony with this social structure. Alewism have a syncretic structure and dominant verbal culture. Communi-ties, which are described by Alewism today, have been influenced by Islamic mys-ticism and sect movements throughout the history. But all the perceptions of Alewism about the religious life have been shaped under the influence of Tasavvuf (Islamic mysticism). Since the first period of the Alewism, Yasawiyya and Hanafiyya-Maturidiyya traditions had important impact on it because Alewi communities shared same ge-ographical locations with Hanefi-Maturidi groups and its main stream school based on Yasawiyya. Current opinions and practices related to the faith principles and worship rituals clearly approve that influence. Since XVI cc. Alewi groups in Anato-lia had been influenced by Ithnā‘ashariyyah' Shi'a and they included some elements to their fabric. During this transfer some of these elements had been transformed, some of them had lost their meanings and some of them adapted to the Tasavvuf understanding of Alewism.

Keywords:

Alewism, Tariqa (Sufi Orders) Based On Ancestry, Shi, Hanafiyya-Maturidiyya,

PDF

___

Alevi Kimliği, T. Olsson, E.Özdalga, C. Raudvere, çev:Bilge Kurt Torun, Hayati Torun, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1999.
Allouche, Adel, Osmanlı-Safevî İlişkileri Kökenleri ve Gelişimi, çev.: Ahmed Emin Dağ, Anka Yay., İstanbul 2001.
Arslanoğlu, İbrahim, Kul Himmet, Ekin Yay., İstanbul 1997.
Baha Said, “Türkiye’de Alevî Zümreleri: Tekke Alevîliği-İctimâi Alevîlik”, Türkiye’de Alevî-Bektaşî, Ahi ve Nusayrî Zümreleri, haz.:İsmail Görkem, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2000, ss. 111-122.
Baha Said, “Sûfiyân Süreği Kızılbaş Meydanı”, Türkiye’de Alevî-Bektaşî, Ahi ve Nusayrî Zümreleri, haz.: İsmail Görkem, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2000, ss. 123-148.
Balcıoğlu, Tahir Harimi, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitabevi, Ankara ty.
Baloğlu, Adnan Bülent, İslam’a Göre Tekrar Doğuş Reenkarnasyon, Kitâbiyât, Ankara 2001.
Birdoğan, Nejat, Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik, Berfin Yay., İstanbul 1995.
Birdoğan, Nejat, Alevi Kaynakları II, Kaynak Yay., İstanbul 1999.
Birdoğan, Nejat, Şah İsmail Hatai, Yaşamı ve Yapıtları, Kaynak Yay., İstanbul 2001.
Bolat, Ali, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, İnsan Yay., İstanbul 2003.
Bozkurt, Fuat, Çağdaşlaşma Sürecinde Alevîlik, Doğan Kitap, İstanbul 2000.
Buyruk, haz.: Fuat Bozkurt, İstanbul 1982.
Cahen, Claude, “Osmanlı’dan Önce Anadolu’da Şîîlik Problemi”, çev.: Sabri Hizmetli, AÜİFİİED, c.V, Ankara 1982, ss. 305-319.
Cengiz, Recep, Çamiçi Beldesinde Dini Hayat; Alevilik Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi SBE, Elazığ 2000.
Çelebi, Abdullah, Amasyalı Fedayî Baba Divanı, Can Yay., İstanbul 1991.
Çelebi, Celalzâde Salih, Tarih-i Sultan Süleyman.
Doğan, İsa, Türklük ve Alevîlik, Samsun 1997.
Dönmez, İbrahim Kâfi, “Müt’a”, DİA, XXXII, İstanbul 2008, ss. 174-180.
Ekinci, Mustafa, Anadolu Aleviliği’nin Tarihsel Arka Planı, Beyan Yayınları, İstanbul 2002.
Encyclopedia of Islam, E.J. Brill, Leiden, (c.I, 1960; c. V, 1986; c. X, 2000).
Erdebilli Şeyh Safi ve Buyruğu, haz.: Mehmet Yaman, İstanbul 1994.
Erdoğan, Kutluay, Alevi-Bektaşi Gerçeği, İslamiyetin Türkmen Töreselliği İçinde Özümlenerek Anadolulaşması, Alfa Yay., İstanbul 2000.
Eren, Selim, Sosyolojik Açıdan Ordu Yöresi Alevîliği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Ün. SBE, Ankara 2002.
Eröz, Mehmet, Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik, Otağ Matbaacılık, İstanbul 1977.
Esin, Emel, “Türkler’in İslâmiyet’e Girişi”, Tarihte Türk Devletleri, I-II, AÜ Yay., Ankara 1987, ss. 287-320.
Fığlalı, Ethem Ruhi, Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik, Selçuk Yay., İstanbul 1990.
Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda Îtikâdî İslâm Mezhepleri, İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları, İzmir 2004.
Gülşan, Hasan, Anadolu Alevi Müslümanlığı (Paylaşımcı Yargılayıcı Ahlakçı), Can Yay., İstanbul 2001.
Güngör, Özcan, Ârâf’taki Kimlik: Alevîlik/Bektâşilik, Akasya Kitap, Ankara 2007.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İnkilâp Kitabevi, İstanbul 1953.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkilap ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1977.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, TTK Yay., Ankara 1989.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiîlik, Der Yayınları, İstanbul 1997.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, İnkilap Kitabevi, İstanbul, ty.
Gölpınarlı, Abdülbâki, “Kızıl-baş”, İA, VI, İstanbul 1977, ss. 789-795.
GÜZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1999.
Huart, Cl., “Haydar”, İA, V/I, İstanbul 1977, s. 387.
Huart, Cl., “Hurûfîlik”, İA, V/I, İstanbul 1977, ss. 598-600.
Hüsniye, haz.: Ali Toprak, Ant Yay., İstanbul 1997.
İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, I-VI, Dâru’l-Maârif, Kahire ty.
İmam Cafer-i Sadık Buyruğu, haz.: Adil Ali Atalay, Can Yay., İstanbul 1998.
İslâm Ansiklopedisi (MEB), İstanbul 1977.
Kaleli, Lütfi, Binbir Çiçek Mozaiği Alevilik, Can Yay., İstanbul 1996.
Kaplan, Doğan, Buyruklara Göre Kızılbaşlık, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Ün. SBE, Konya 2008.
Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., İstanbul 1990.
Kavakçı, Yusuf Ziya, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâvâra’ al-Nahr İslâm Hukukçuları, Atatürk Ün. Yay., Ankara 1976.
Kaya, Hasan, Bir Başka Gözle Alevilik-Kızılbaşlık, Amaç Yay., İstanbul 2000.
Kehl-B Odrogi, Krisztina, Die Kızılbaş/Alewiten, Untersuchungen über Eine Esoterische Glaubensgemeinschaft in Anatolien, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 1988.
Keskin, Yahya Mustafa, Değişim Sürecinde Kırsal Kesim Alevîliği Elazığ Sünköy Örneği, İlâhiyât Yay., Ankara 2004.
Kevserânî, Vecih, Osmanlı ve Safeviler’de Din-Devlet İlişkisi, çev.: Muhlis Canyürek, Denge Yay., İstanbul 1992.
Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, DİB Yay., Ankara 1966.
Kutlu, Sönmez, Türkler’in İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, TDV Yay., Ankara 2000.
Kutlu, Sönmez, Alevîlik-Bektaşîlik Yazıları, Alevîliğin Yazılı Kaynakları, Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safî, Ankara Okulu Yay., Ankara 2008.
Kutlu, Sönmez, “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, haz.: Sönmez Kutlu, Kitâbiyât, Ankara 2003, ss. 17-55.
Kutlu, Sönmez, “İslam Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu”, http://www.sonmezkutlu.com/.
Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri I (1578-1590), İÜEF Yay., İstanbul 1962.
Laoust, Henry, İslam’da Ayrılıkçı Görüşler, çev.: E.Ruhi Fığlalı, Sabri Hizmetli, Pınar Yay., İstanbul 1999.
Madelung, Wilferd F., “Horasan ve Mâverâünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefîliğin Yayılışı”, çev.: Sönmez Kutlu, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, haz.: Sönmez Kutlu, Kitâbiyât, Ankara 2003, s. 79-87.
Sönmez Kutlu, “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler”, çev.: Muzaffer Tan, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, haz.: Sönmez Kutlu, Kitâbiyât, Ankara 2003, ss. 305-368.
Meclisî, Muhammed Bâkir, Bihâru’l-Envâr, thk. Lecnetun mine'l-ulemâ, Beyrut 1992.
Melikoff, İrene, Uyur İdik Uyardılar Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, çev. Turan Alptekin, Cem Yayınevi, İstanbul 1994.
Melikoff, İrene, Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, çev.: Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 1999.
Moosa, Matti, “’Alawîyah”, The Oxford Encyclopedia of The Modern Islamic World, ed.: John L. Esposito, Oxford Pres 1995.
Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Nu’mân el-‘Abkarî el-Bağdâdî, Evâilu’l-Makâlât fi Mezâhibi’l-Muhtârât, Kum 1413.
Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etü’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm, Dâru’l-Meârif, 3. Baskı, 1965.
Ocak, Ahmet Yaşar, Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983.
Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergâh Yay., İstanbul 1996.
Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, TVY Yay., İstanbul, 1998.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Alevî”, DİA, II, İstanbul 1989, ss. 368-369.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Bektaşîlik”, DİA, V, İstanbul 1992, ss. 373-379.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Alevîliğin Tarihsel, Sosyal Tabanı İle Teolojisi Arasındaki İlişki Problemine Dair”, Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler, Ensar Neşriyat, İstanbul 1999, ss. 385-398.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu’da İslâm Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış”, Belleten, c. LXIV, S. 239, Ankara 2000, s. 129-159.
Onat, Hasan, “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslâmiyât, c. VI, S. 3, Ankara 2003, ss. 111-126.
Onat, Hasan, “Mezhep Kavramı ve Mezheplerin Doğuş Sebepleri”, http://www.hasanonat.com/.
Ong, Walter J., Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, çev.: Sema Postacıoğlu Banon, Metis Yay., İstanbul 1995.
Öngören, Reşat, “Safeviyye Tarikatı ve İran Safevî Devleti”, Bilgi ve Hikmet Der., S. XI, İstanbul 1995, ss. 82-93.
Öz, Baki, Alevilik Nedir?, Der Yay., İstanbul 1996.
Öz, Baki, Aleviliğe İftiralara Cevaplar, Can Yay., İstanbul 1997.
Özmen, İsmail, Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, I-V, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998.
Öztelli, Cahit, Pir Sultan Abdal Bütün Şiirleri, Özgür Yay., İstanbul 1989.
Öztürk, Yaşar Nuri, Tarihi Boyunca Bektaşilik, Yeni Boyut Yay., İstanbul 1997.
Pezdevî, İmam Ebu Yusr Muhammed, Ehli Sünnet Akaidi, Tercüme: Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 1994.
Sâbûnî, Nûreddin, Mâtürîdiyye Akaidi, Tercüme: Bekir Topaloğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Baskı, Ankara 1995.
Saray, Mehmet, Türk İran Münasebetlerinde Şiiliğin Rolü, TKAE Yay., Ankara 1990.
Sarıkaya, M. Saffet, İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler, Isparta 2001.
Sarıkaya, M. Saffet, XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dinî İnanç Motifleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
Sarıkaya, M. Saffet, Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Yüzyıl), Ötüken, İstanbul 2003.
Sarıkaya, M. Saffet, “Alevilik ve Bektaşiliğin Ahilikle İlişkisi –Fütüvvetnamelere Göre-”, İslâmiyât, c.VI, S.3, Ankara 2003, ss. 93-110.
Savaş, Saim, XVI. Asırda Anadolu’da Alevîlik, Vadi Yay., Ankara 2002.
Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, el-Ensâb, I-V, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut 1998.
Sezgin, Abdülkadir, Sosyolojik Açıdan Alevilik-Bektaşilik,Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002.
Sinanoğlu, A. Faruk, Türk Kültüründe Alevi-Bektaşi Olgusu (Malatya Örneği), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008.
Sümer, Faruk, Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK Yay., Ankara 1992.
Sümer, Faruk, Çepniler, TDAV Yay., İstanbul 1992.
Şener, Cemal, Benim Kabem İnsandır, Ad Yay., İstanbul 1996.
Şener, Cemal, İLKNUR, Miyase, Kırklar Meclisi’nden Günümüze Alevi Örgütlenmesi, Şeriat ve Alevilik, Ant Yay., İstanbul 1995.
Şeriati, Ali, Ali Şiası Safevi Şiası, çev.:Feyzullah Artinli, Yöneliş Yay., İstanbul 1990.
Taşğın, Ahmet, Türkmen Aleviler –Diyarbakır Örneği-, Ataç Yay., İstanbul 2006.
Teber, Ömer Faruk, Bektâşî Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar, Aktif Yay., Ankara 2008.
Topal, Seyid Ali, Celalzâde Salih Çelebi’nin Tarih-i Sultan Süleyman İsimli Eseri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Ün. SBE, 2008.
Topaloğlu, Bekir, “Allah”, DİA, II, İstanbul 1989, ss. 471-501.
Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Seha Neşriyat, İstanbul 1995.
Türkdoğan, Orhan, Alevi-Bektaşi Kimliği Sosyo-Antropolojik Araştırma, Timaş Yay., İstanbul 1995.
Türkmani, Kutbeddin, Alevilik Doğuşu, Yayılışı ve Hususiyetleri, Sakarya Basımevi, Ankara 1948.
Yaman, Mehmet, Alevîlik İnanç-Edeb-Erkân, Ufuk Reklamcılık ve Matbaacılık İstanbul 2001.
Yeşilyurt, Temel, “ Alevi-Bektaşiliğin İnanç Boyutu”, İslâmiyât, c. VI, S. 3, Ankara 2003, ss. 13-30.
Uludağ, Süleyman, İslâm’da İnanç Konuları ve İ‘tikâdî Mezhepler, Marifet Yay., İstanbul trz.
Uludağ, Süleyman, “Devir”, DİA, IX, İstanbul 1994, ss. 231-232.
Uyar, Mazlum, İmâmiyye Şîasında Düşünce Ekolleri, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2000.
Uzun, Mustafa, “Devriyye”, DİA, IX, İstanbul 1994, ss. 251-253.
Üçer, Cenksu, Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik, Ankara Okulu Yay., Ankara 2005.
Üçer, Cenksu, “Tokat Örneğinden Hareketle Alevilik Üzerine Bir Değerlendirme”, Gazi Ün. HBV Araş. Der., sayı 34, Ankara (Yaz) 2005, ss. 229-268.
Üçer, Cenksu, “Geleneksel Alevilikte İbadet Hayatı ve Alevilerin Temel İslami İbadetlere Yaklaşımları”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c. V, S. 2, Nisan/Mayıs/Haziran 2005, www.dinbilimleri.com., ss. 161-189.
Üzüm, İlyas, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik, İSAM Yay., İstanbul 2007.
Üzüm, İlyas, “Hüsniyye”, DİA, XIX, İstanbul 1999, ss. 34-35.
Üzüm, İlyas, “Alevilerin Caferi Mezhebine Mensubiyetinin Arka Planı Alevilik-Caferilik İlişkisi veya İlişkisizliği”, İslâmiyât, c.VI, S.3, Ankara, 2003, ss.127-150.
Varlık, Ali Ağa, İslamiyetin Özü ve Alevilik-Bektaşilik, Can Yay., İstanbul 2000.
Yalçın, Alemdar, YILMAZ, Hacı, “Bir Ocağın Tarihi: Seyyid Hacı Ali Türâbî Ocağı’na Ait Yeni Bilgiler ”, Gazi Ün. HBV Araş. Der. S. 26, Ankara 2003, ss. 83-120.
Yazıcı, Tahsin, “Safevîler”, İA, X, İstanbul 1967, ss. 53-59.
Yinanç, M. Halil, “Cüneyd”, İA, III, İstanbul 1977, ss. 242-245.
Yörükan, Yusuf Ziya, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, Eklerle Yayıma Haz.: Turhan Yörükan, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998.
Yörükan, Yusuf Ziya, İslâm Akâid Sisteminde Gelişmeler, nşr.: Turan Yörükan, Ankara 2001.