TANZİMAT SONRASI OSMANLI USÛL HUKUKUNDAKİ GELİŞMELER*

Osmanlı hukukunda ilk dönemden itibaren kadı mahkemelerinin var olduğunu görürüz. Bu mahkemelerde yargılama basit usulde cereyan etmekte idi. Tanzimat Fermanı öncesinde çeşitli alanlarda yargılama yapan yeni mahkemeler teşekkül etmeye başlamıştır. Zamanla ticaret ve konsolosluk mahkemelerinden başlayarak, mahkeme çeşitleri ve sayıları artmıştır. Bu yeni oluşmakta olan yargı düzeni içerisinde uygulanmak üzere çeşitli kanunlar kabul edilmiştir. Bu kanunların birçoğu Tanzimat sonrasındaki batılılaşmanın da etkisiyle Avrupa’dan alınmıştır. Kabul edilen batı kaynaklı kanunların mevcut yargı düzeninde tatbik edilmesindeki güçlükler kendisini yargılama hukuku alanında da göstermiştir. Tanzimat sonrası gelişen yapı nihayet Şer’iye ve Nizamiye mahkemeleri şeklinde ikili bir yargı düzeninin doğmasına yol açmıştır. Her iki yargı düzeni içerisinde muhtelif tarihlerde yargılama hukukuna dâir farklı düzenlemelerin yapıldığını görüyoruz. Nizamiye mahkemeleri için 1879 tarihinde kapsamlı bir usûl kanunu kabul edildi. 1917 tarihinde şer’iye mahkemeleri için müstakil bir kararname çıkarılarak, usûl hukukuna dâir önceki düzenlemeler tek bir çatı altında toplanmıştır. Bu ikili yapıya Cumhuriyetin ilanıyla birlikte son verilmiştir.

DEVELOPMENTS IN THE OTTOMAN PROCEDURAL LAW AFTER TANZIMAT PERIOD

There were qadies in the Ottoman law from the beginning. Trials in this courts were subject to simple judicial procedure. Before the Tanzimat Edict, new courts had started to be established in various fields. Over time, starting from trade and consular courts, the number and variety of these courts have increased. Thus, various laws were adopted to be implemented in this developing judicial system. Many of these laws were quoted from Europe under the werstern influence. While these quoted laws were in effect in the Ottoman Law, some problems emerged in the civil procedure. The dualist judicial system; sharia courts (Şer’iye mahkemeleri) and civil courts (Nizamiye mahkemeleri), has emerged after Tanzimat. Various regulations were made about judicial procedure in each judicial system in different dates. A comprehensive procedural law was adopted in 1879 for the civil courts. With the acception of a new and independent enactment for sharia courts in the year of 1917, previous procedural regulations were gathered under the same roof. That dualist system ended with the proclamation of the Republic.

PDF

___

Abadan, Y. ( 2017), “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, 6. Basım, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. s. 57-89.
Ahmed Cevdet Paşa (1963), Tezâkir-i Cevdet, Yay. Cavit Baysun, Ankara.
Ahmed, N. / Hasan, S. (1327), Usûl-i Muhâkeme-i Hukûkiyye Kanunu Şerhi, İstanbul.
Akgündüz, A. (2011), İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyâtı, Kamu Hukuku- Birinci Cild, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
Akman, A. (1985), 1917 Tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Şer’iye Kararnâmesi ve Tahlili, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜSBE, İstanbul.
Ali Haydar (1330), Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, İstanbul, Hukuk Matbaası.
Aristakis, K. (1312) Cüzdân-ı Kavânîn-i Osmaniye, İstanbul.
Arminjon, P. / Wolf, M., (1951) Traité de Droit Comparé, Paris.
Atar, F., İslâm Adliye Teşkilatı Ortaya Çıkışı ve İşleyişi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara ty. (İslâm Adliye Teşkilatı)
Atar, F. (2017), İslâm Yargılama Hukukunun Esasları, İfav, İstanbul.
Avcı, M. (2015), Türk Hukuk Tarihi Dersleri, 5. Baskı, Konya, Mimoza.
Avcı, M. (2016), “Suç Mağdurlarına Tazminat Ödenmesi Anlayışının Tarihi Gelişimi”, SÜHFD, 24 (1). s. 7-36.
Aydın, M. A. (2001) “Türkiye’nin Hukuki Modernleşmesi”, Moderleşme İslâm Dünyası ve Türkiye, Ed. Prof. Dr. Sabri Orman, İstanbul, Ensar Neş.
Aydın, M. A. (2017), Türk Hukuk Tarihi, 14. Baskı, İstanbul, Beta Yay.
Barkan, Ö. L. (1943), XV ve XVI Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar I, İstanbul.
Bayındır, A. (1986), İslâm Muhâkeme Hukuku (Osmanlı devri Uygulaması), İstanbul.
Belgesay, M. R. (1940), “Tanzimat ve Adliye Teşkilatı”, Tanzimat I, s. 211-220, İstanbul.
Belgesay, M. R (1341-1343)., Mehakim-i Şer’iyenin İlgası ve Mehakimin Teşkilatına Ait Ahkam-ı Muaddel Kanun Şerhi, İstanbul.
Berki, A. H. (1962), İslâm’da Kaza ve Tevâbiî, Ankara.
Bilmen, Ö. N. (1967), Hukuk-i İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul. (Istılâhât)
Bozkurt, G. (1996), Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail (1315), Sahih, , c.I-VIII, Mısır, Mat. Âmire.
Cerîde-i Adliye.
Cerîde-i İlmiye.
Cin, H. / Akgündüz, A. (2011), Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Düstûr, 1, 2 ve 3. Tertipler.
Ekinci, E. B. / Şimşirgil, A. (2008), Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Ekinci, E. B. (2017), Osmanlı Mahkemeleri, Tanzimat ve Sonrası, Arı Sanat, Gözden Geçirilmiş 2. Baskı, İstanbul. (Osmanlı Mahkemeleri)
Durhan, İ. ( 2008), “Tanzimat Döneminde Osmanlı Yargı Teşkilâtındaki Gelişmeler”, EÜHFD, c. XII, sy. 3–4, s. 55-111.
Engelhardt, Ed. (1328/1912), Türkiye ve Tanzimat (Çev. Ali Reşad), Devlet-i Osmâniyenin Tarihi Islâhâtı (1826-1882), İstanbul.
Eren, A. C., “Tanzimat”, İA (MEB), XI, s. 709-765.
Ergin, O. N. (1922), Mecelle-i Umûr-ı Belediye I, İstanbul.
Fendoğlu, H. T. (1996), İslâm ve Osmanlı Anayasa Hukukunda Yargı Bağımsızlığı, İstanbul.
Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed (1318), el-Vecîz fi’l-Fıkhi’ş-Şafiî, Mısır.
Gedikli, F., “Kaza”, DİA, XXV, s. 117-119.
Heyd, U. (1973), Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford, Edited by V. L. Ménage, Clarendon Press.
Islahi, A. A.(2000), Islamic Law Concept and Codification, English Rendering S.A. Rauf, Lahore, Islamic Publication Ltd.
İbn Âbidîn, M. E., (1412/1992), Reddü’l-Muhtar ala’d-Dürri’l-Muhtar, 2. Baskı, Darü’l-Fikir, Beyrut.
İnalcık, H, “Mahkeme”, İA (MEB), VII, s. 149-151.
İnalcık, H. (2017), “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, 6. Basım, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara. s. 89-111.
Karâfî, Ş. A. b. İdris (1302), el-Fürûk, Tunus.
Karakoç, S. (1339/1341), Tahşiyeli Usûl-i Muhâkeme-i Şer’iye, İstanbul.
Karakoç, S. (2006), Külliyât-ı Kavânîn, Fihrist-i Tarihî, Yayına Haz. M. Akif Aydın Fethi Gedikli, Mehmet Akman, Ekrem B. Ekinci, M. Macit Kenanoğlu, c.I-II, Ankara.
Karal, E.Z. (1983), Osmanlı Tarihi, Ankara.
Karaman, H. (1984), Ana Hatlarıyla İslâm Hukuku 1, İstanbul, Ensar Neşriyat.
Karaman, H. (1975), İslâm Hukuk Tarihi, İrfan Yay., İstanbul.
Kâsânî, Alâüddîn Ebu Bekir (1327), Bedâi’u’-Sanâi, Mısır.
Kaynar, R.(1985), Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Bas., 2. Baskı, Ankara. (Türk Tarih Kurumu)
Kenanoğlu, M. M., “Nizâmiye Mahkemeleri”, DİA, XXXIII, s. 185-188. Keskioğlu, O. (1980), Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, Ankara.
Köksal, Osman, “Adliye Örgütünün Problemleri Ve Yapılması Gerekli Düzenlemelere Dair II. Abdülhamit'e Sunulan Bir Layiha”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 9 (09), 2015, s. 263-285.
Mardin, E., “Kadı”, İA (MEB), VI, s. 42-46.
Mardin, E. (1946), Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa, İstanbul.
Mâverdî, Ebu’l-Hasen (1909), el-Ahkâmü’s-Sultaniye, Mısır.
Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye (Mecelle).
Merğınânî, B. (1920), el Hidâye, İstanbul.
Mumcu, A.(1976), Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara. (Divan-ı Hümayun)
Mumcu, A. / Üçok, C.,(1993), Türk Hukuk Tarihi, Gözden Geçirilmiş 7. Baskı, Ankara.
Nagy, Gy. K. (1997), “Kadı”, The Encyclopaedia of İslâm, New Edition, E. J. Brill Ledien, vol: IV, s. 375.
Nagy, Gy. K. (1997), “Kadıaskar”, The Encyclopaedia of İslâm, New Edition, E. J. Brill Ledien, vol: IV, s. 375-376.
Okumuş E. (2017), Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, 3. Baskı, İstanbul.
Ortaylı, İ. (1994), Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitapevi, Ankara.
Ömer Hilmi, (1301), Mi’yâr-ı Adalet, İstanbul.
Özçelik, A. S. (1983), Anayasa Hukuku Dersleri, İstanbul.
Öztürk, O. (1973), Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul.
Rubin, A. (2011), Ottoman Nizamiye Courts, Law and Modernity, Palgrave Macmillan, New York.
Sarı A. (2016), “Osmanlı Hukuku ve Adliye Teşkilatı”, Osmanlı Teşkilat Tarihi El Kitabı, Ed.Tufan Gündüz, 4.Baskı,., Ankara, s. 345-372, Grafiker Yay.
Schatch, J., “Mahkeme”, İA (MEB), VII, s. 146-149.
Serahsî, E. B. Ş. (1324), el-Mebsût, Mısır.
Sofu, M. (1322), Ta’yin-i Merci, İstanbul.
Takvim-i Vekâyi’ (Osmanlı Devleti’nin ilk Resmi Gazetesi).
Taner, T. (1940), “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku”, Tanzimat I, s. 221-232, İstanbul.
Tekin, N. (2016), 228 Numaralı Urfa Şer’iye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (H.1288-1289 M.1871-1872), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa.
Tyan, E.(1997), “Kadı”, The Encyclopaedia of İslâm, New Edition, E. J. Brill Ledien, vol: IV, s. 373-374.
Uzunçarşılı, İ H. (1965), Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1965.
Üçok, C. (1960), Türk Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara, Ajans Türk Matbaası.
Üçok, C. / Mumcu, A./Bozkurt, G.(2016), Türk Hukuk Tarihi, 18. Baskı, Ankara, Turhan Kitapevi.
Velidedeoğlu, H. V. (1973), “İslâm Ülkelerinde Kanunlaştırma Hareketleri ve Bunun Batı Hukuk Sistemleriyle İlişkileri”, Prof. Dr. K. Fikret Arık’a Armağan, s.545-590, Ankara. (Kanunlaştırma)
Velidedeoğlu, H. V. (1940), “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, s. 139-209, İstanbul. (Tanzimat)
Yakut, E.(2005), Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitapyayınevi, İstanbul.
ez-Zuhaylî, M. (1402-1982), et-Tanzîmü’l-Kazâî fi’l-Fıkhi’l-İslâmî ve Tatbikuhu fi’l-Memleketi’l-Arabiyye es-Suûdiyye, Dârü’l-Fikir, Dımaşk.