Cem DOĞAN

15779

Filibeli ahmed hilmi'nin geç dönem osmanlı materyalistlerine cevapları

Aydınlanma düşüncesinin ahiret hayatını bir kenara bırakarak bireyi kendine merkez edinen ve seküler yaşama vurgu yapan bir felsefeyi öğütlemesi, onun skolâstik düşünceden en keskin biçimde ayrılan yönünü oluşturmuştu. Temel sacayağını Aydınlanma ruhuna ve onun getirdiği maddî ilkelere dayandıran 18. ve 19. yüzyıl bilimi ise, evreni yaratan bir Tanrının varlığını yadsıyarak, insanlığın etrafında değişen her şeyin madde ve onun hareketinden kaynaklandığı iddiasından hareket etmişti. Bu bağlamda 18. ve 19. yüzyıllar, bir yandan felsefenin materyalist bilimin hizmetine koşulduğu bir dönemi temsil ederken diğer yandan Bruno, Hobbes, de la Mettrie, dHolbach, Moleschott ve Büchner gibi farklı ülkelerden birçok materyalist düşünürü çıkaran bir dönemi de temsil etmişti. Böyle bir bilim anlayışının Osmanlı aydınları üzerinde etkili olması doğaldı. Materyalizm, gibi Batı orijinli bir akımın Osmanlı entelektüelleri tarafından benimsenmesi karşısında, birtakım anti-materyalist Osmanlı düşünürleri de karşı argümanlarla bu görüşleri çürütmeye çalışmışlardır. Bu makalenin amacı, Osmanlı düşün hayatında girişilen materyalizm ve anti-materyalizm tartışmaları bağlamında Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi tarafından, genelde materya lizme ve özeldeyse Büchner ve Onun materyalizmi savunan baş eseri Kraft und Stoffa (Madde ve Kuvvet) yönelik eleştirileri incelemektir.

Filibeli ahmed hilmi s responses to the late ottoman materialists

The main characteristic of Enlightenment which distinguishes it from the scholastic thought is that it leaves religious believes aside and emphasizes a secular philosophy with the individual at its centre. Deriving its focus from the Enlightenment, the scientific thought of the 18th and 19th centuries denied the God as the creator of the universe. Instead, it adopted a materialist approach. With this respect, philosophy of 18th and 19th centuries became an output of the materialist approach and materialist thinkers, such as Bruno, Hobbes, de la Mettrie, d Holbach, Moleschoot and Büchner, were agreed to be the representatives of the period as well. Not surprisingly, that kind of a scientific perception influenced the Ottoman entelijansia as well. Against the adoption of Western originated materialism, by some Ottoman intellectuals, a number of anti-materialist Ottoman intellectuals tried to disprove materialist opinions. This article aims to examine the critics of Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi to materialism generally and Büchner and his material-contented magnum opus , Kraft und Stoff (Force and Matter) peculiarly
PDF

___

  • Adıvar, A. Adnan, Tarih Boyunca İlim ve Din . İstanbul: Remzi Kitabevi, 1969.
  • Akgün, Mehmet, “1839-1920 Yılları Arasında Türkiye’de Aydınlanmanın Uzantısı Olarak Temsil Edilen Felsefi Akımlar”. Erişim adresi: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/743/9510.pdf . Erişim tarihi: 02.05.2011.
  • Akgün, Mehmet, Türkiye’de Klasik Materyalizmin Eleştirileri . Ankara: Elis Yayınları, 2007.
  • Bağdatlı, Selahattin, “Beşir Fuad’ı Tanımak İçin”. Yazko Felsefe , No:3, 1982.
  • Başaran, Filiz, Bahâ Tevfik’in Mecmuacılığı (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Niğde: Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2010.
  • Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma . (Yay. Haz: Ahmet Kuyaş). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002. Bolay, Süleyman Hayri, Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi . Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
  • Bolles, Edmund Blair, Galileo’nun Buyruğu Bilim Yazılarından Bir Derleme . (çev: Nermin Arık). Ankara: Tübitak Yayınları, 2008.
  • Büchner, Ludwig, Fenn-i Ruh (çev: Abdullah Cevdet). İstanbul: Matbaa-i İctihad, 1911, ss. 12.
  • Büchner, Ludwig,Force and Matter or Principles of The Natural Order of the Universe With a System of Morality Based Thereon . New York: Peter Eckler Publishing CO., 1918.
  • Büchner, Lui, Madde ve Kuvvet . (çev: Bahâ Tevfik ve Ahmed Nebil). İstanbul: İstanbul Müşterekül Menfaa Osmanlı Şirketi Matbaası, tarihsiz.
  • Büchner, Von Ludwig, Sechs Vorlesungen Über die Darwinische Theorie (vol:1). Leipzig: Zweite Auflage,1848.
  • Cevdet, Abdullah, “Kastamonu’da Kurun-u Vusta”. İçtihat Gazetesi (1329/1911), sayı: 58.
  • Cevdet, Abdullah, “Şime-i Muhabbet”.İçtihat Gazetesi , (1329/1911), sayı: 89.
  • Çıkla, Selçuk, “Bahâ Tevfik’in Hayatı, Yazarlığı, Mizâcı ve Felsefeciliği Muhalif, Asi ve Sıradışı-İ” Tarih ve Toplum , sayı: 234, 2003, ss. 371-378.
  • Darwin, Charles, The Descent of Man and Selection In Relation to Sex . New York: P.F. Collier&Son, 1902.
  • Darwin, Charles,The Origin of Species. New York: P. F. Collier&Son, 1909. Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat . Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1998.
  • Doğan, Atilla, Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm . İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
  • Doğan, CemII. Meşrutiyet’te Tartışılan Fikir Akımları ve Mehmet Âkif Ersoy’un İslâmcılığa İlişkin Görüşleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme . (13.10.2011 tarihinde İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Uluslararası Mehmet Âkif Ersoy Sempozyumu’na sunulan bildiri metni).
  • Draper, John William, Niza-ı İlm’ü Din: İslâm ve Ulûm . (çev: Ahmed Midhat Efendi). Dersaâdet: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1313.
  • Engels, Friedrich Landmarks of Scienticif Socialism “Anti-Duehring” . (çev ve edit. Austin Lewis). Chicago:Charles H. Kerr&Co., 1907.
  • Engin, İsmail, “1860-1908 Yılları Arasında Osmanlı Devleti’ndeki Pozitivist ve Materya - list Akımlarda ‘Kültürel Değişme’ Olgusu”. Erişim adresi: www.acikarsiv.ankara.edu.tr/ browse/5133/5761.pdf . Erişim tarihi: 03.05.2011.
  • Ferngren, Gary B., The History of Science and Religion in the Western Tradition An Encyclo pedia . Londra: Garland Publishing, 2000.
  • Gregory, Frederick, Scientific Materialism in Nineteenth Century Germany , Holland&USA: D. Reidel Publishing Company, 1977.
  • Gündüz, Mustafa, İçtihad’ın İçtihadı Abdullah Cevdet’ten Seçme Yazılar . Ankara: Lotus Yayınları, 2008.
  • Haeckel, Ernst, Last Words on Evolution A Populer Retrospect and Summary . (çev: Joseph McCabe). Londra: A. Owen&Co, 1906.
  • Haeckel, Ernst,The Evolution of Man A Popular Scientific Study . New York: G. P. Putnam’s Sons, Londra: Watts&Co., 1905.
  • Haeckel, Ernst,The History of Creation: Or The Development of The Earth and Its Inhabitants by The Action of Natural Causes , vol: 1. (çev: E. Ray Lankester). New York: D. Appleton and Co., 1880.
  • Haeckel, Ernst,Vahdet-i Mevcûd Bir Tabiat Âliminin Dini . (çev: Bahâ Tevfik ve Ahmed Nebil). İstanbul: Matbaa-i Kader, tarihsiz.
  • Halil, Ali Nasuf, Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi’nin Düşünce Hayatı (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı, Kelam Bilim Dalı, 2008.
  • Hançerlioğlu, Orhan, Felsefe Sözlüğü Kavramlar ve Akımlar Cilt: 1 (A-D) . İstanbul: Remzi Kitabevi, 1976.
  • Hanioğlu, M. Şükrü, “ Blueprints for a Future Society Late Ottoman Materialists on Science, Religion, and Art ” Late Ottoman Society The İntellectual Legacy. (edit: Elizabeth Özdalga). Londra ve New York: RoutledgeCurzon, 2005, ss. 27-116.
  • Hanioğlu, M. Şükrü,Osmanlı’dan Günümüze Zihniyet, Siyaset ve Tarih . İstanbul: Bağlam Yayınları, 2009.
  • Hastings, John ve A. Selbie,Encyclopedia of Religion and Ethics , vol: 2. New York: Charles Scribner’s Sons, 1908.
  • Hilmi Bey, Ahmet, Huzur-u Aklü Fen’de Maddiyyûn Meslek-i Dalaleti (Haz: Sadık Albayrak). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1975.
  • Hilmi, Ahmed, “İsbat-ı Hakikat”, Ceride-i Sofiye , cilt: 2, sayı: 11, İstanbul: Hasan Kazım Matbaası, 22 Teşrinisani 1328, ss. 1-3.
  • Hilmi, Filibeli Ahmed Allah’ı İnkar Mümkün müdür? Konstantiniye: Hikmet-i İslâmiye Matbaası, 1327.
  • Hilmi, Filibeli Ahmed, “Eski Fikirler, Yeni Şekiller Ulum-u Garîbe ve Spiritizma”, Şehbal, sene: 1, sayı: 22, İstanbul: Hüseyin Sadettin Matbaası, 1 Haziran 1326, ss. 437.
  • Hilmi, Filibeli Ahmed, “Tasavvuf-ı İslâmî”,Hikmet Gazetesi, 5 Ağustos 1326, ss. 2-5.
  • Hilmi, Filibeli Ahmed,Allah’ı İnkar Mümkün mü? . İstanbul: Çağrı Yayınları, 2001.
  • Hilmi, Filibeli Ahmed,Huzur-u Aklü Fen’de Maddiyyûn Meslek-i Delâleti (birinci kitap). Dâr-ül Hilâfe (İstanbul): Hikmet Matbaası, 1332.
  • Hilmi, Şehbenderzâde Ahmed, Hangi Meslek-i Felsefeyi Kabul Etmeliyiz . Kostantiniye: Matbaa-i İslâmiye-i Hikmet, 1329.
  • Hodge, Charles,What is Darwinism? . New York: Scribner, Amstrong, and Company, 1874.
  • Huyugüzel, Ömer Faruk,İzmir Fikir ve Sanat Adamları (1850-1950) . Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
  • Janet, Paul,Le Matérialisme Contemporain . Paris: Librairie Germer Bailliére, 1875.
  • Kitabı Mukaddes Şirketi,Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve İncil) . İstanbul, 1949.
  • Knellwolf, Christa, “ The Science of Man ”, The Enlightenment World. Londra ve New York: Routledge Press, 2004.
  • Koç, Emel, “ Klasik Materyalizm ve Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Yansımaları ”. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt: 1, sayı: 2, 2009.
  • Korlaelçi, Murtaza, Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi . Ankara: Hece Yayınları, 2002.
  • Lange,Friedrich Albert, Histoire du Matérialisme et Qritique Son Importance A Notre Epoque (Tome Premier) Histoire du Matérialisme Jusqu’a Kant . Paris: Ancienne Librairire Schleicher, 1921.
  • Lange,Friedrich Albert,Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eleştirisi 1. Cilt (Başlangıçtan Kant’a Kadar) . (çev: Ahmet Arslan). İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1998.
  • Love, Ronald S.,The Enlightenment. Londra: Greenwood Press, 2008.
  • Mardin, Şerif,Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908 . İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
  • Midhat, Ahmed, “İnsan (Dünyada İnsanın Zuhuru) ”, Dağarcık, sayı: 4, ss. 109-117.
  • Midhat, Ahmed,Beşir Fuad. İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1304.
  • Necatigil, Behçet,Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü . İstanbul: Varlık Yayınları, 1978.
  • Nietzsche, Friedrich The Gay Science With a Prelude in Rhymes and Appendix of Songs. (çev:Walter Kaufmann). New York: Vintage Books, 1974.
  • Okay, Orhan, Beşir Fuad İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti . İstanbul: Dergah Yayınları, 2008.
  • Öktem, Ülker, “Charles Darwin’in Evrim Kuramı’nın Tanzimat’taki Etkileri”. Erişim adresi: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/971/11963.pdf . Erişim tarihi: 01.05.2011.
  • Özmen, Ekrem, Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’de Tanrı Problemi (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din Felsefesi Bilim Dalı, 2006.
  • Polat, Nazım H., “Şehbenderzâde Ahmed Hilmi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ,cilt: 38. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, ss. 424-427.
  • Proctor, Henry,The Evolution of Culture . London: L. N. Fowler&CO., 1913.
  • Tanpınar, Ahmet Hamdi,XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. (yay. haz: Abdullah Uçman). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
  • Tevfik, Baha, “Maksad ve Meslek”,Felsefe Mecmuası, cilt: 1, sayı: 1, 1326.
  • Tevfik, Baha, Teceddüd: İlmî ve Edebî. İstanbul: Müşterekülmenfaa Osmanlı Şirket-i Matbaası, 1333.
  • Tırpanlı, Oğuz,Osmanlı Felsefe Tarihi ve Bilim Tarihine Materyalist Bir Bakış: Bahâ Tevfik (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe (Bilim Tarihi) Anabilim Dalı, 2008.
  • Toku, Neşet,Türkiye’de Anti-Materyalist Felsefe (Spiritüalizm) -İlk Temsilciler- . İstanbul:Beyan Yayınları, 1996.
  • Topaloğlu, Aydın, “Klasik Materyalimin Mahiyeti ve Son Dönem Osmanlı Düşünürleri Arasında Yayılışı”.Felsefe Dünyası, 2007/1, sayı: 45.
  • Turhan, Mümtaz,Kültür Değişmeleri Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Tetkik . İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayını, 1951.
  • Uludağ, Zekeriyya,Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritüalizm . Ankara: Akçağ Yayınları, 1996.
  • Ülken, Hilmi Ziya, Tarihi Maddeciliğe Reddiye. İstanbul: İstanbul Kitabevi, 1963.
  • Ülken, Hilmi Ziya,,Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi Cilt: 1 . Konya: Selçuk Yayınları, 1966.
  • Ülken, Hilmi Ziya,,Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi.İstanbul: Ülken Yayınları, 2010.
  • Ünsal, Artun,Atatürk’s Reforms: Realization of An Utopia by A Realist . (Seminar on Nehru and Ataturk’te sunulmuş bildiri metni, 1981). Erişimadresi: http://dergiler.ankara.edu.tr/ dergiler/44/685/8712.pdf . Erişim tarihi: 16.08.2011.
  • Ünüvar, Kerem, “Abdullah Cevdet”.Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce , cilt: 1, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
  • Vogt, Von Carl ve Friedrich Specht,The Natural History of Animals (Class Mammalia-Animals Which Suckle Their Young) , vol: 1. London: Blackie&Son, 1889.
  • Vogt, Von Carl ,Leçons Sur L’Homme Sa Place Dans La Création et Dans L’Histoire de La Terre . Paris: C. Reinwald et C10, Libraiers-Editors, 1878.
  • Vogt, Von Carl ,Vorlesungen Über den Menschen, seine Stellung in der Schoepfung und in der Geschichte der Erde (vol: 2). Giessen,1863.
  • Wallace, Alfred Russel, Darwinism An Exposition of the Theory of Natural Selection With Some of Its Applications . London: Macmillan and CO., 1889.
  • Yiğit, Hamide Şule, Türk Düşünce Tarihinde Ahmet Mithat Efendi (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri (İslâm Felsefesi) Anabilim Dalı, 2006.
  • Yurdaydın, Hüseyin G., “Osmanlılarda Felsefe”. Mülkiye Dergisi , cilt: XXIII, sayı: 218.
  • Yüce, Yusuf,Hilmi Ziya Ülken’in Materyalizm ve Spiritüalizme Eleştirel Yaklaşımı (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din Felsefesi Bilim Dalı. Konya: 2009.
Kutadgubilig: Felsefe Bilim Araştırmaları-Cover
  • ISSN: 1303-3387
  • Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
  • Başlangıç: 2002
  • Yayıncı: Dergah Yayınları A.Ş.
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

BAtıcılık düşüncesi çerçevesinde abdullah cevdet'te din-bilim-felsefe ilişkisi

Ahmet ÇAPKU

Filibeli ahmed hilmi'nin geç dönem osmanlı materyalistlerine cevapları

Cem DOĞAN

İbn sînâ'ya göre tıp-felsefe ilişkisi bağlamında insanın maddî yapısı

Hatice ToKSÖZ

Indian logic and its similarity to aristotle's logic

Nazlı İNÖNÜ

Taşköprîzâde ahmed efendi'nin (ö. 968/1561) sūretu'l-halâs fî tefsîri sûreti'l-ihlâs adlı eseri: sunuş, tahkik, tercüme *

Ahmet Faruk GÜNEY, Ahmet SÜRURİ