Örtmece Sözlere Bir Örnek Olarak Tuvalet Sözcüğünün Değerlendirilmesi

Birçok dilde var olan örtmece (euphemism) kavramı Türkçede de kimi sözcüklerin kullanımı sırasında doğabilecek ayıp, günah veya korku gibi duyguların ve olumsuz çağrışımların önüne geçmek için meydana gelen bir dil olayıdır. Örtmece söz kullanımındaki amaç, ifade esnasında rahatsızlık uyandırabilecek sözlerin yerine daha farklı veya daha güzel sözler kullanmaktır. Burada yapılan anlaşılmamak ya da anlamı gizlemek değil ilgili kavramın, eylemin anlamını korumakla birlikte kullanımını ve ifadesini daha rahat bir hâle getirmektir. Dilde kullanımı eskiye dayanan ve yaygın olan örtmeceler çeşitli araştırmacılar tarafından farklı açılardan değerlendirilmiştir. Bu çalışmada ise örtmece söz kullanımı, insanların boşaltım ihtiyaçlarını karşılamak için kullandıkları mekânların adları bağlamında incelenmiştir. Toplumda ifadesi ayıp karşılanan bu doğal ihtiyacın giderildiği mekân adları da kullanım esnasında duyulan rahatsızlıktan dolayı örtülü ve kapalı bir şekilde belirtilmiştir. Bu örtülü ifade zamanla sözcüğün asıl adı hâline gelip tekrar rahatsızlık duyulduğunda sürekli bir döngü hâlinde değişime uğramıştır. Dildeki bu olay aynı kavramı, olayı veya duyguyu karşılayan yeni sözcüklerin kullanımını beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda çalışma kapsamında, günümüzde yaygın olarak tuvalet sözcüğüyle karşılanan mekânlar için geçmişten günümüze kullanılmış olan sözcükler örtmece kavramı ekseninde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

örtmece sözler, adlandırma, tabu, Türk Dili, dil

Evaluation of the Word Toilet as an Example of Euphemisms

The concept of euphemism, which exists in many languages, is a language phenomenon that occurs in Turkish as well, in order to prevent negative connotations and feelings such as shame, sin or fear that may arise during the use of some words. The purpose of using euphemisms is to use different or more beautiful words instead of words that may cause discomfort during expression. What is done here is not to cause incomprehensibility or to hide the meaning, but to make the related concept, the action more easily expressible, while preserving its meaning. The euphemisms, which are common and used in the language, have been evaluated from different perspectives by various researchers. In this study, the use of euphemism has been examined in the context of the names of the places people use to meet their excretory needs. The names of the places where this natural need, whose expression is shameful in the society, is met, are also stated implicitly and implicitly due to the discomfort felt during use. Over time, this implicit expression became the actual name of the word and changed in a continuous cycle when discomfort was felt again. This event in the language has brought with it the use of new words that correspond to the same concept, event or emotion. In this context, within the scope of the study, the words that have been used from the past to the present for the places that are commonly met with the word toilet are evaluated in the axis of the concept of euphemism.

Keywords:

euphemistic words, naming, taboo, Turkish language, language,

PDF

___

Aksan, Doğan (2003). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Aslan, Samet (2019). Derleme Sözlüğündeki Örtmece Kelimeler Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
Atalay, Besim (2006). Divanü Lûgat-it-Türk I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ayverdi, İlhan (2011). Kubbealtı Lugati, Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
Baykara, Sadık (2020). Yeni Uygur Türkçesinde Örtmeceler. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
Caferoğlu, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Chuldum-Ool, Aygulya (2016). Tuva Türkçesinde Tabu ve Örtmece Sözler. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century. London: Oxford University Press.
Çağatay, Saadet (1974). “Türklerde Batıl İnançlar Arasında Tabu”. I. Uluslararası Türk Folklor Sempozyumu. Ankara: T.C. Başbakanlık Kültür Müşavirliği, Milli Folklor Enstitüsü.
Çiftoğlu Çabuk, Arzu (2015). “Türkçedeki Örtmece Sözlerin Oluşum Yolları”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(5): 136-160.
Çolak Çelik, Gizem (2018). Türkiye Türkçesi Basın Dilinde Örtmece (Efemizm-Disfemizm). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Demirci, Kerim (2008). “Örtmece (Euphemism) Kavramı Üzerine”. Milli Folklor, 77: 21-34.
Emiroğlu, Kudret (2011). Gündelik Hayatımızın Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Gecekuşu, Ahmet (2006). Güzel Adlandırma. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
Gülbay, Onur (2003). Eskiçağ’da Tuvalet Kültürü. İstanbul: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları.
Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Güngör, Ahmet (2006). “Tabu-Örtmece (Euphemism) Sözler Üzerine”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 29: 69-93.
Güngür, Ahmet (2006). “Tabu-Örtmece (Euphemism) Sözler Üzerine”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Zeki Başar Özel Sayısı, 29: 69-93.
Güzelsoy, Yusufhan (2021). Kırgız Türkçesinde Örtmece Sözler Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi.
Hirik, Erkan (2013). “Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Ölüm Örtmeceleri”. Yeni Türkiye, Türkçe Özel Sayısı, 55: 441-451.
Horan, Julie L. (1997). Tuvaletin Sosyal Tarihi. Çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Milliyet Kitapları.
İnce Özyıldırım, Işıl (1996). “Türkçede Örtmece Sözcükler Üzerine Bir Araştırma”. Dil Dergisi, 50: 15-21.
Jafarova, Turkan (2021). Azerbaycan Türkçesinde Örtmeceler ve Türkiye Türkçesi İle Karşılaştırmalı Çalışma. Yüksek Lisans Tezi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi.
Karabulut, Ferhat ve Gulmira Ospanova (2013). “Örtmece Sözlerin Mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde Karşılaştırmalı Model Analizi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2): 122-146.
Koç, Aylin (2010). “Hastalık İsimlerinde Örtmece”. Türk Dünyası Araştırmaları, 188: 77-94.
Kurt, Mustafa Cankut (2021). İletişim Sosyolojisi Açısından Örtmeceler: Dede Korkut Örneği. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Nişanyan, Sevan (2012). Sözlerin Soyacağı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları.
Ospanova, Gulmira (2014). Türkiye Türkçesinde Örtmeceler. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
Şemseddin Sami (2015). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Nadir Eserler Kitaplığı.
Şentürk, Şule (2019). Derleme Sözlüğü’ndeki Örtmeceler Üzerine Dilbilimsel Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi.
Tietze, Andreas (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, C.I-IV. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Tietze, Andreas (2018). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, C.V. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Tietze, Andreas (2021). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, C.VI-VII. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Türkmen, Seyfullah (2009). “Türkçedeki Örtmece Sözler”. Karadeniz Araştırmaları, 6(23): 131-140.
URL-1: Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 25.09.2022).
Üstüner, Ahat (2009). “Örtmece Sözlerle İlgili Terimler”. Turkish Studies, 4(8): 166-176.