Alevi-Bektaşi Velayetnamelerinde Dinsel-Büyüsel Kerametler ve Kehanetler Üzerine Bir Değerlendirme

İslamiyet öncesi başat icracıları olan Şamanlardan evrildiği düşünülen veli/derviş zümresi de Horasan’dan Anadolu ve Balkan coğrafyasına kadar mistik fikir ve öğretilerini yaymışlardır. Velilerin tarihî-menkıbevi aşamalarının konu edildiği velâyetnâmeler ise 12-15. yüzyıllar arasına tekabül eden olayların anlatıldığı, çoğunlukla 15. yüzyılda yazıya geçirilen nazım/nesir karışık şekilde yazılan efsanevi/destansı eserlerdir. Bu eserlerde, Türklerin zengin kültürel çeşitliliğine bağlı pek çok sembol/motiflere rastlamak mümkündür. Çalışmanın amacı, Alevi-Bektaşi geleneğine matuf bağdaştırmacı velilerin uyguladıkları dinsel/büyüsel ritüeller ve kehanetler üzerine gösterdikleri kerametlerin metin örnekleri üzerinden sunulması ve değerlendirilmesidir. Çalışmada, Yesevî dervişlerinden Hacı Bektaş–ı Veli’nin anlatıldığı Velâyetnâme metni başta olmak üzere, Sultân Şücâ’e’d-din, Abdâl Mûsâ, Koyun Baba ve Od’man Baba velâyetnâmeleri belge tarama yöntemiyle incelenmiştir. Bu eserlerde yer alan olaylar, şahıslar ve nesneler James Frazer’ın tasnifinden hareketle değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda Türk kültüründe erken dönemlerden günümüze değin yaşatılan büyü ve kehanet kerametleri değerlendirilerek bu uygulamaların bilim/din öncesi dönemde nasıl algılandığına ilişkin bulgular saptanmıştır. Velilik, kültürel mirasın yaşatılmasına ve aktarılmasına yönelik bir unsur olarak büyü uygulamaları üzerinden mercek altına alınmıştır. Ortaya çıkan bu aktarımların kültürel zenginliği arttırarak hoşgörü ve saygının pekişmesine vesile olduğu gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

velayetname, büyü, kehanet, keramet, motif

An Evaluation on Magic and Divination Miracles in Alevi-Bektashi Hagiography Texts

The group of veli/dervishes, who are thought to have evolved from the Shamans, who were the main performers before Islam, spread their mystical ideas and teachings from Khorasan to Anatolia and the Balkan geography. The velâyetnâmes, in which the historical-menkıbevi stages of the wise men are the subject, are legendary/epic works written in mixed verse/prose, mostly written in the 15th century, describing the events corresponding to the 12-15th centuries. In these works, it is possible to find many symbols/motifs related to the rich cultural diversity of Turks. The aim of the study is to present and evaluate the religious/magical rituals practiced by the compatibilist velis of the Alevi-Bektashi tradition and the miracles they show on prophecies through textual examples. In the study, Velâyetnâme text in which Hacı Bektaş-ı Veli, one of the Yassawî dervishes, is narrated, Sultân Şücâ'e'd-din, Abdâl Mûsâ, Koyun Baba and Od'man Baba velâyetnâmes were analyzed by document scanning method. The events, persons and objects in these works were evaluated based on James Frazer's classification. As a result of the study, the magical and divinatory practices that have been kept alive in Turkish culture from the early periods to the present day were evaluated and findings on how these practices were perceived in the pre-scientific/pre-religious period were determined. Guardianship has been scrutinized through magic practices as an element for the survival and transmission of cultural heritage. It has been observed that these transmissions have been instrumental in increasing cultural richness and reinforcing tolerance and respect.

Keywords:

hagiography texts, magic, divination, keramat, motif,

PDF

___

Aça, Mehmet (2007). “Destan ve Masal Anlatımı Zamanı ile Ortamını Belirleyen İnanışlar Nelerdir?” I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Bildiri Kitabı I. Ed. Fikret Türkmen ve Gürer Gülsevin. Ankara: Ege Üniversitesi Yayınları.
Akarsu, Bedia (1988). Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Artun, Erman (2008). Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı. İstanbul: Kitabevi.
Aydoğan, Hatice Aycan (2012). Türk Kültüründe Bereketi Arttırmaya Yönelik İnanış ve Uygulamalar. Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Babür, Yusuf (2019). “Müslüman Evliyası ile Hristiyan Azizlerin Menkıbe ve Kerametleri Üzerine Bir Mukayese Denemesi”. Gazi Türkiyat, 25: 87-145.
Bascom, William (2019). “Folklorun Dört İşlevi”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. C. 2. Çev. Selcan Gürçayır. Ankara: Geleneksel Yayınları.
Boratav, Pertev Naili (1999). Türk Halk Bilimi II-100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Büyükokutan Töret, Aslı (2017). Muğla Alevi Türkmen Kültürü. Konya: Kömen Yayınları.
Cassirer, Ernst (2016). Sembolik Formlar Felsefesi II: Mitik Düşünme. Çev. Milay Köktürk. Ankara: Hece Yayınları.
Deveci, Ümral (2017). Dede Korkut Anlatılarında Doğa ve Kültür. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Doğan, Mehmet (2020). Örnekleriyle Türkçe Sözlük, C.3. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Doğanbaş, Muzaffer (2015). Koyun Baba Velâyetnâmesi. İstanbul: Dört Kapı Yayınevi.
Duran, Hamiye (2014). Hacı Bektâş Veli Velâyetnâmesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Eliade, Mircea (1999). Şamanizm. Çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi.
Frazer, James G. (2004). Altın Dal: Dinin ve Folklorun Kökleri I. Çev. Mehmet Doğan. İstanbul: Payel Yayınevi.
Gölpınarlı, Abdülbaki (1958). Menakıb-ı Hacı Bektaş Velî. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
Güzel, Abdurrahman (1999). Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Harman, Ömer Faruk (1991) “Asâ”. İslam Ansiklopedisi, C.3. İstanbul: TDV.
Harman, Ömer Faruk (2001) “Kâhin”. İslam Ansiklopedisi, C.24. İstanbul: TDV.
Hoppal, Mihály (2014). Avrasya’da Şamanlar, Çev. Bülent Bayram ve H. Şevket Çağatay Çapraz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İnan, Abdulkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
İnan, Abdulkadir (1995). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kaşgarlı Mahmut (2005). Dîvânü Lügâti’t–Türk. Haz. Seçkin Erdi ve Serap Tuğba Yurteser. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Koca, Şevki (2002). Odman Baba Vilâyetnamesi: Vilâyetname–i Şâhî. Ankara: Bektaşi Kültür Derneği.
Koçak, Aynur (2009). “Efsaneden Gerçeğe: Küçükçekmece Gölü ve Garip Dede”. Dünden Bugüne Küçükçekmece. İstanbul: Küçükçekmece Belediyesi.
Köksal, M. Fatih (2018). Sultân Şücaeddin Veli Velâyetnâmesi. Ankara: Alevîlik Araştırmaları Dergisi Yayınları.
Leach, Maria (1950). Standard Dictionary of Folklore, Mythology, and Legend. New York: Funk & Wagnalls Company.
Lunde, Paul (2010). Şifreler Kitabı. Çev. Duygu Akın. İstanbul: NTV.
Lvova, E. L. vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Kâinat ve Zaman, Nesneler Dünyası, C.1. Çev. Metin Ergun. Konya: Kömen Yayınları.
Malinowski, Bronislaw (2000). Büyü, Bilim ve Din. Çev. Saadet Özkal. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Mauss, Marcel (2022). Büyünün Genel Teorisi. İstanbul: Liberus Kitap.
Ocak, Ahmet Yaşar (1983). Bektâşî Menâkıb-nâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Ocak, Ahmet Yaşar (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ocak, Ahmet Yaşar (1995). Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergah Yayınları.
Ocak, Ahmet Yaşar (2013). Alevî ve Bektâşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
Örnek, Sedat Veyis (1966). Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Özkut, Süleyman Arif (2016). “Hakikatten Hurafeye: Müneccimlik”. Lacivert Dergisi, 30: 40-47.
Öztürk, Adil vd. (2005). Çatalca: 2005. İstanbul: Çatalca Kaymakamlığı.
Sağlam, Tülin (2008). “Halk Tiyatrosunda Göstergelerin Dönüşümü”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, 25: 7-20.
Say, Yağmur (2010). Kalenderi, Alevi ve Bektaşi Kültünde Önemli Bir Alp- Eren Gazi Şuca’eddin Veli (Sultan Varlığı) ve Velayetnamesi. Eskişehir: Eskişehir Valiliği.
Seyidoğlu, Bilge (1997). Erzurum Efsaneleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Sipahi, Abdulkadir (2006). Türk Halk İnançlarında Büyü ve Büyü ile İlgili Uygulamalar. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tan, Nail (2018). “Çoban Kültürü Söz Varlığı Üzerine Bir Sözlük”. Türk Dili. 68(797): 90-97.
Tek, Recep (2019). “Sağaltma Ocaklarının Tipolojisi Üzerine Bir Deneme: Kayseri Örneği”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 20: 154-177.
Turan, Şerafettin (1994). Türk Kültür Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınları.
Turner, Victor (2018). Ritüeller: Yapı ve Anti-Yapı. Çev. Nur Küçük. İstanbul: İthaki Yayınları.
Uludağ, Süleyman (2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
URL-1: http://www.lugatim.com/s/menkıbe (Erişim: 28.09.2020).
Yıldırım, Ayşe Ege ve Çobanoğlu, Nesrin. (2009). “Biyoetik Bir Miras: Geleneksel Yerleşim Biçimlerinde Biyoetik Değerler”, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (1): 97-126.
Yolcu, Mehmet Ali (2014). Türk Kültüründe Evliliğe Bağlı Tabu ve Kaçınmalar. Konya: Kömen Yayınları.