Lugât-ı Mütekâribe ve Müteşâbihe ve Müterâdife’deki Farsça Atasözlerine Türkçe Karşılıklar

Farsçanın Türkçe ile olan münasebeti Eski Türkçe dönemine kadar uzanmaktadır. Bu münasebet neticesinde iki dil arasında birçok kelime alışverişi olmuştur. Bu alışveriş neticesinde Türkçeye Farsçadan birçok kelime geçtiği gibi Farsça aynı zamanda Arapça kelimelerin Türkçeye geçmesine de kaynaklık etmiştir. Farsça ve Türkçe arasındaki bu alışveriş atasözleri gibi yapılarda da görülmektedir. Bu çalışma, Farsça ve Türkçe atasözleri arasındaki bahse konu münasebeti ortaya koyabilecek bazı atasözlerini ele almaktadır. Söz konusu Farsça atasözleri, Millet Kütüphanesi Ali Emiri Koleksiyonuna 197 demirbaş numarası ile kayıtlı müellifi belli olmayan 10 varaktan müteşekkil Luġāt-ı Müteúāribe ve Müteşābihe ve Müterādife adlı risalenin “ba‘ż-ı ḍurūb-ı emsāl ve ta‘bīrāt-ı fārsiyye” başlıklı bölümünden alınmıştır. Bu bölümde toplam 86 adet atasözü bulunmaktadır. Bu çalışmada, müellifin kaydettiği Farsça atasözleri, Latin harfli çeviri yazıya aktarılmış ve söz konusu atasözleri çeşitli Farsça kaynaklardan tespit edilmiştir. Sonrasında Türkçeye tercüme edilen atasözlerinin ifade ettiği durumu Türkçede ifade eden atasözleri de kaynakları belirtilerek ayrıca gösterilmiştir. Çalışmaya konu 86 atasözünün 28’inin Türkçede kullanılan biçimi tespit edilememişken kalan 58’inin aynı veya farklı biçimlerde Türkçede müstamel olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Türkçe, Farsça, atasözü.

The Turkish Equivalents to the Persian Proverbs in Luġāt-ı Müteúāribe ve Müteşābihe ve Müterādife

The relationship between Persian and Turkish dates back to the Old Turkish period. As a result of this relationship, many words were exchanged between the two languages. As a result of this exchange, many words were transferred to Turkish from Persian, and Persian also became a source for Arabic words to be transferred to Turkish. This exchange between Persian and Turkish is also seen in linguistic structures such as proverbs. This study deals with some proverbs that can reveal the aforementioned relationship between Persian and Turkish proverbs. The Persian proverbs used in this study are taken from the section entitled “ba‘ż-ı ḍurūb-ı emsāl ve ta‘bīrāt-ı fārsiyye” in the treatise Luġāt-ı Mütekāribe ve Müteşābihe ve Müterādife. Registered in the Ali Emiri Collection of the Millet Library with the inventory number 197, the work, whose author is unknown, consists of 10 leaves. There are 86 proverbs in this section. In this study, the Persian proverbs recorded in the work were transcribed in Latin letters and identified from various Persian sources. Afterwards, the proverbs are translated into Turkish. The Turkish proverbs that express the situation expressed by a Persian proverb are also identified and shown along with their sources. While 28 of the 86 proverbs used in this study could not be identified in Turkish, it is understood that the remaining 58 are used in Turkish in the same or different forms.

Keywords:

Turkish, Persian, proverb.,

PDF

___

Abdurrahman-ı Câmî (898). Dîvân-ı Kâmil-i Câmî (Ed. Haşim Rıza). Tahran: Çaphâne-yi Piruz. Aksoy, Ö. A. (1993a). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. 1: Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Aksoy, Ö. A. (1993b). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. 2: Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları. Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri (1. basım.). İstanbul: Kapı Yayınları. Alemdar, E. (2019). Türkçe Atasözü ve Deyim Hazinesine Atalar Sözü Mecmuası’ndan Katkılar. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 112-124. Azmun, Y. (2007). Türkçe-Farsça Semantik İlişkilerine Genel Bir Bakış. Türk Dilleri Araştırmaları, (17), 23-82. Balcı, M. (2014). Türkçe Farsça İlişkileri: Türkçenin Farsça Üzerindeki Etkilerine Dair Bir İnceleme. Konya: Çizgi Kitabevi. Biray, N. (1999). Türkmence Nakıllar (Ata Sözleri). Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 19 (Himmet BİRAY Özel Sayısı), 49-91. Bozkurt, N. (2012). Ûc b. Unuk. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 42, s. 34-35). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Dihhuda, A. E. (1984). Emsâl u Hikem (6. bs, C. 1-4). Tehran: Emîr-i Kebîr. Ebû ’l-Hüseyin Müslim (2014a). Sahîh-i Müslim ve Tercemesi (Çev. Mehmed Sofuoğlu). (C. 1-8, C. 8). İstanbul: İrfaN Yayınları. Ebû ’l-Hüseyin Müslim (2014b). Sahîh-i Müslim ve Tercemesi (Çev. Mehmed Sofuoğlu). (C. 1-8, C. 1). İstanbul: İrfan Yayınları. Ensar Alemdar. (2018). Kaynaktan Eğitime Atasözleri ve Deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası (1.-538. Sayfalar). İstanbul: Marmara Üniversitesi. Erzurumlu İbrahim Hakkı (1984). Marifetname (Çev. M. Fuad Başar). İstanbul: Kit-san. Gölpınarlı, A. (Çev.). (1968). Hafız Divanı. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Hâfız-ı Şîrâzî (2022, Temmuz 4). Divan. https://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh367 [Erişim Tarihi 25.05.2022].
Hâkânî, E. ’d-D. İ. (1375). Dîvân-ı Hâkânî-yi Şîrvânî (C. 1-2). Tahran: Neşr-i Merkez.
Hasan-ı Şu’ûrî (2019). Lisânu’l-Acem Ferheng-i Şu’ûrî (Çev. O. Yılmaz). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Hüdâyî, & Kaçalin, M. S. (2016). Dîvân. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hümâm-ı Tebrîzî (1972). Dîvân-ı Hümâm-ı Tebrîzî (Ed. Reşid Ayvazî). Tahran: Müessese-yi Tarih ve Ferheng-i İran.
Kaçalin, M. S. (Ed.). (2019). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kızılözen, C. (2019). Farsçada Türkçenin En Eski İzleri. (1. baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
Muzaffer Kılıç (2019). Edirneli Dervîşi Hasan Hüsâmî’nin Tuhfetü ’l-Emsâl’i (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Nâbî (2011). Nabi Divani (haz. Ali Fuat Bilkan) (2. baskı). İstanbul: Akçağ Yay.
Özçelik, S. (2002). Türkçedeki Farsça Kelimelerde Görülen Ses Olayları. Türk Dili, (612), 1033-1041.
Roebuck, T. (1824). A Collection of Proverbs and Proverbial Phrases in the Persian and Hindoostanee Languages / 1 Persian. Calcutta: Hindoostanee Press.
Sa’dî-yi Şîrâzî (1864). Gülistan. Kahire: Matbaa-yı Âmire.
Sa’dî-yi Şîrâzî (1980). Bostan ve Gülistan (Çev. K. R. Bilge). İstanbul: Meral Yayınevi.
Sa’dî-yi Şîrâzî (2022a, Temmuz 4). Gülistan. https://ganjoor.net/search?s=ابر+اگر+اب+زندگی&author=7 [Erişim Tarihi 25.05.2022].
Sa’dî-yi Şîrâzî (2022b, Temmuz 4). Gazeliyât. https://ganjoor.net/saadi/mavaez/ghazal2/sh37 [Erişim Tarihi 25.05.2022].
Sa’dî-yi Şîrâzî (2022c, Temmuz 5). Gülistan. https://ganjoor.net/saadi/golestan/dibache [Erişim Tarihi 25.05.2022].
Steingass, F. J. (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London: Librairie du Liban.
Şahinoğlu, N. (1997). Farsça Grameri: Sarf ve Nahiv. İstanbul: Kitabevi Yayınları
Şinasi ve Ebû ’z-Ziyâ (1302). Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye. Kostantiniyye: Matbaa-yı Ebû ’z-ziyâ.
Tokmak, N. (2001a). Telaffuzlu Türkçe-Farsça Ortak Deyimler Sözlüğü. Sözlük. İstanbul: Simurg Yayınları.
Tokmak, N. (2001b). Telaffuzlu Farsça-Türkçe Ortak Deyimler Sözlüğü. Sözlük. İstanbul: Simurg Yayınları.
Türkçe Sözlük (2011). Türk Dil Kurumu Yayınları
Yasin Yayla (2017). Sözlüklerin Türkçe Kaynak Metin Olarak Kullanılması Bir Ansiklopedik Sözlük Örneği. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Yayla, Y. (2021). Güncel Türkçe Sözlüklerde Arapça Asıllı Kelimeler İçin Kaynak Dil Olarak Farsça. Zemin, (1), 175-189.