Emtia Taşımak: Osmanlı Devleti’nde Modern Nakliye Şirketlerinin Ortaya Çıkışı

Sanayi devrimi öncesinde geleneksel yöntemlerle sürdürülen nakliyecilik faaliyetleri dünya üzerinde mal dolaşımına duyulan ihtiyacın artmasıyla birlikte hızla büyüdü. Modern teknoloji, ulaşım olanaklarının gelişmesi ve küreselleşmedeki çarpıcı artışla birlikte nakliyecilik her zamankinden daha önemli hale geldi. Nitekim Osmanlı Devleti yöneticileri de nakliyecilik alanındaki bu gelişmeleri yakından takip ederek modern nakliye yöntemlerinden faydalanma yoluna gitti. Bu süreç II. Meşrutiyetin ilanından hemen sonra nakliye şirketlerin kurulmasıyla önemli bir aşamaya girdi. Meşrutiyet, nakliye şirketlerinin gelişiminde adeta bir dönüm noktası oldu. Özellikle anonim şirketçiliğin gelişimi için ciddi girişimlerde bulunuldu. 1908 yılına kadar esas faaliyeti Osmanlı topraklarında nakliyecilik yapmak olan şirket sayısı sınırlı kaldı ise de 1908-1918 yılları arasında bu sayı hızla arttı. Özellikle başkent İstanbul ve mal dolaşımın yoğun olduğu liman kentleri nakliye şirketlerinin en çok kurulduğu yerler oldu. Bu doğrultuda çalışma, modern nakliyecilik sektörünün Osmanlı da kurumsallaşma sürecini ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Bununla bağlantılı olarak, dönemin matbuatı, arşiv belgeleri ve nakliye şirketlerinin nizamnameleri ışığında, Osmanlı topraklarında kurulan bir kısım anonim nakliye şirketlerinin amaçları, kurumsal yapıları ve faaliyetleri ortaya koyulacaktır. Kuşkusuz bu tür şirketlerin varlığı, Osmanlı devletinin değişen dünya koşullarına uyum sağlama becerisini örnekleyen bir gelişmedir.

Anahtar Kelimeler:

II. Meşrutiyet, nakliyecilik, anonim şirketler, küreselleşme.

Transportation of Commodities: The Emergence of Modern Transportation Companies in the Ottoman Empire

Transportation activities, which were carried out with traditional methods before the industrial revolution, grew rapidly with the increasing need for the movement of goods around the world. With modern technology, the development of transportation facilities and the striking increase in globalization, transportation has become more important than ever. As a matter of fact, the rulers of the Ottoman Empire closely followed these developments in the field of transportation and tried to benefit from modern transportation methods. This process entered an important stage with the establishment of transportation companies immediately after the declaration of the Second Constitutional Monarchy. The Constitutional Monarchy was a turning point in the development of transportation companies. Serious attempts were made especially for the development of joint stock companies. Until 1908, the number of companies whose main activity was transportation in Ottoman territory remained limited, but this number increased rapidly between 1908 and 1918. Especially the capital Istanbul and the port cities where goods circulated intensively became the places where the most transportation companies were established. Accordingly, this study aims to reveal the institutionalization process of the modern transportation sector in the Ottoman Empire. In this context, in the light of the periodical press, archival documents and the charters of the transportation companies, the objectives, organizational structures and activities of some of the joint stock transportation companies established in the Ottoman territory will be revealed. Undoubtedly, the existence of such companies exemplifies the Ottoman state’s ability to adapt to changing world conditions.

Keywords:

2nd Constitutional Monarchy, transportation, joint stock companies, globalization.,

PDF

___

Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
A.DVN.MKL., 49/17, 26 Safer 1328 (9 Mart 1910).
A.DVN.MKL., 64/1, 9 Muharrem 1336 (25 Ekim 1917).
BEO., 3900/292453, 3 Cemâziyelâhir 1329 (1 Haziran 1911).
BEO., 4286/321416, 24 Cemâziyelâhir 1332 (20 Mayıs 1914).
BEO., 4287/321454, 27 Cemâziyelâhir 1332 (23 Mayıs 1914).
BEO., 4146/310931, 15 Rebîülevvel 1331 (22 Şubat 1913).
BEO., 4641/348052, 23 Şevval 1338 (10 Temmuz 1920).
İ.MMS., 140/2, 23 Cemâziyelevvel 1329 (22 Mayıs 1911).
İ.MMS., 140/29, 14 Cemâziyelâhir 1329 (12 Haziran 1911).
İ.MMS., 159/15, 9 Rebîülevvel 1331 (16 Şubat 1913).
İ.MMS., 177/15, 18 Rebîülevvel 1332 (14 Şubat 1914).
İ.MMS., 185/8, 21 Cemâziyelâhir 1332 (17 Mayıs 1914).
İ.MMS., 185/9, 22 Cemâziyelâhir 1332 (18 Mayıs 1914).
MV., 229/51, 2 Rebîülevvel 1331 (9 Şubat 1913).
MV., 252/5, 18 Şevval 1338 (5 Temmuz 19120).
MV., 254/30, 20 Rebîülevvel 1338 (12 Ocak 19120).
ŞD. 19/29, 8 Rebîülevvel 1335 (1 Şubat 1917).
ŞD., 1231/44, 6 Muharrem 1329 (7 Ocak 1911).
ŞD., 1232/37, 10 Cemâziyelevvel 1329 (9 Mayıs 1911).
ŞD., 1238/15, 19 Cemâziyelâhir 1330 (5 Haziran 1912).
ŞD., 1243/14, 3 Rebîülevvel 1332 (1 Mart 1914).
ŞD., 1247/41, 16 Cemâziyelâhir 1332 (12 Mayıs 1914).
ŞD., 1248/12, 9 Cemâziyelâhir 1332 (5 Mayıs 1914).
ŞD., 1268/29, 28 Rebîülevvel 1338 (21 Aralık 1919).
ŞD., 1269/7, 11 Safer 1338 (5 Kasım 1919).
ŞD., 1270/24, 5 Cemâziyelevvel 1341 (24 Aralık 1922). Y.PRK.ML. 28/74, 29 Zilhicce 1325 (2 Şubat 1908).
Gazete ve Dergiler
Felâhat 18, 1 Kânunuevvel 1329 (14 Aralık 1913).
Felâhat 23, 15 Şubat 1329 (28 Şubat 1914).
Servet-i Fünûn 412, 21 Kânunusâni 1314 (2 Şubat 1899).
Servet-i Fünûn 65, 13 Teşrînisâni 1319 (26 Kasım 1903).
Tasvir-i Efkâr 1080, 16 Mayıs 1914.
Ticaret-i Umumiye Mecmuası 49-1, 31 Temmuz 1334 (31 Temmuz 1918).
Araştırma Eserler
“Roman road system”. https://www.britannica.com. [Erişim Tarihi: 21 Nisan 2023]. A World History of Railway Cultures, 1830-1930. (ed. Matthew Esposito). England: Routledge, 2020.
Akyıldız, A. (2015). Osmanlı İstanbul’unda Deniz Ulaşımı (Modern Dönem). Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, cilt 6, (ed. Coşkun Yılmaz). İstanbul: İSAM.
Berechman, J. (2003). Transportation-economic Aspects of Roman Highway Development: The Case of Via Appia. Transportation Research Part A: Policy and Practice, 37(5), 453-478.
Bostan, İ. (2004). Kadırga’dan Kalyon’a/ XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Gemi Teknolojisi’nin Değişimi. Osmanlı Araştırmaları, 24(24), 65-86.
Braudel, F. (2017). Maddi Uygarlık / Mübadele Oyunları (çev. Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Bulunur, K. İ. (2014). 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Deniz Taşımacılığı: Navlun ve İskerçe Sözleşmeleri. History Studies, VI/3, 89-102.
Çadırcı, M. (1991). Tanzimat Döneminde Karayolu Yapımı. Tarih Araştırmaları Dergisi 15(26), 153-167.
Çetin, A. (1997). Halil Rifat Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 15, s. 327-328). İstanbul: TDV Yayınları.
Duysak, C. (2013). 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti Kara Yolları. Osmanlı’da Ulaşım/Kara- Deniz- Demiryolu. (ed. Vahdettin Engin, Ahmet Uçar ve Osman Doğan). İstanbul: Çamlıca Yayınları.
Ekin, Ü. (2017). Klasik Dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda Karayolu Ulaşımını ve Nakliyatı Etkileyen Faktörler (1500-1800). Belleten 81(291), 387-413.
Engin, V. (2013). İstanbul’da Şehiriçi Kara Ulaşımı: At Arabalarından Otomobile. Osmanlı’da Ulaşım/Kara- Deniz- Demiryolu. ed. Vahdettin Engin, Ahmet Uçar ve Osman Doğan. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
Ertuğ, N. (2015). Klasik Dönem Osmanlı İstanbul’unda Deniz Ulaşımı. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. C. 6. (ed. Coşkun Yılmaz). İstanbul: İSAM.
Grübler, A. G. ve Nakicenovic, N. (1991). Evolutıon Of Transport Systems: Past And Future. Laxenburg: International Institute For Applied Systems Analysis.
Hobsbawm, E. (2009). Fransız Devrimine Bakış: İki Yüzyıl Sonra Marseillaise’in Yankıları. çev. Osman Akınhay. İstanbul: Agora Kitaplığı.
Hobsbawm, E. (2003). Sanayi ve İmparatorluk. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
Hobsbawm, E. (2017). Sermaye Çağı (1848-1875). (çev. Mustafa Sina Şener). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Huberman, L. (2009). Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla. çev. Murat Belge. İstanbul: İletişim Yayınları.
Hut, D. (2013). Buharlı Gemiler Çağında Osmanlı Deniz ve Nehiryolu Ulaşımı. Osmanlı’da Ulaşım (Kara- Deniz- Demiryolu). (ed. Vahdettin Engin, Ahmet Uçar ve Osman Doğan). İstanbul: Çamlıca Yayınları.
İşbilir, Ö. (2003). Mekkâre. TDV İslam Ansiklopedisi. (C. 28 s. 554-555). İstanbul: TDV Yayınları.
Knapton, J. (1996). The Romans and their Roads-The Original Small Element Pavement Technologists. 5th International Concrete Block Paving Conference, Tel-Aviv, Israel, 13 Sept.
McEvedy, C. (2003). Yakınçağ Tarih Atlası 1815’ten 2000’e Avrupa. çev. Ayşen Anadol. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları.
Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı Anonim Şirketleri, (haz. Ramazan Balcı ve İbrahim Sırma). İstanbul: İTO Yayınları, 2012.
Milne, G. J. (2008). Liverpool, Manchester And Market Power: The Ship Canal And The North West Business Landscape in The Late Nineteenth Century. Transactions of the Historic Society of Lancashire & Cheshire, 157, 125-148.
Orhonlu, C. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
Osmanlı Anonim Şirketleri. (haz. Celali Yılmaz). İstanbul: Scala Yayıncılık, 2011.
Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. (ed. İsmail Parlatır). Ankara: Yargı Yayınevi, 2006.
Satan, A. (2013). Osmanlı’nın Demiryolu Çağına Girişi. Osmanlı’da Ulaşım/Kara- Deniz- Demiryolu, (ed. Vahdettin Engin, Ahmet Uçar ve Osman Doğan). İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2013.
Smith, A. (1880). The Wealth of Nations. London: Oxford University Press.
Tahsin Paşa. Abdülhamid Han Yıldız Sarayı Hatıraları. Isparta: Pergole Yayınları, 2017.
The Histories of Herodotus. çev. Henry Gary. New York: D. Appleton and Company, 1904.
Toprak, Z. (1995). Milli İktisat-Milli Burjuvazi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Toprak, Z. (2017). Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918. İstanbul: Doğan Kitap.
Türk, S. H. (2006). Anonim Şirket Nizamname-i Dahilisi. Prof. Dr. Tuğrul Ansay’a Armağan. (ed. Sabih Arkan ve Aynur Yongalık). Ankara: Turhan Kitabevi, 2006.
Yeni, M. (2011). Osmanlı İmparatorluğu’nda Motorlu Kara Taşıtları (1890-1922). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.