Ekoeleştiri Kuramı Işığında Alevî-Bektâşî Velâyetnâmeleri

Sözlü kültür ortamında aktarılan ortak kültürel değerleri, temel kültür kodlarını muhafaza eden ve geleceğe taşıyan halk anlatıları toplumların aynası mahiyetindedir. 12-13. yüzyıllarda Moğolların Türkistan coğrafyasında uyguladığı baskı ve zorlamalar neticesinde Horasan’dan Anadolu’ya gelen senkretik / heterodoks Yesevî dervişleri sadece fiziken değil ruhen ve fikren de etkileşim gerçekleştirmişlerdir. Türklerin hem İslâmiyet öncesi inanç sistemleri ve pratiklerinden hem de İslamiyet ve tasavvuftan izler taşıyan Alevî-Bektâşî velâyetnâmeleri ise yoğun sosyo-kültürel muhtevası ve niteliğiyle Türklerin geçmişten günümüze idealize karakterlerini, hayat felsefesini ve düşünce yapısını ortaya koyan eserlerdir. Çalışmamızın amacı, edebiyat ve çevre ilişkisini öne çıkaran ekoeleştiri yaklaşımı bağlamında Alevî-Bektâşî velâyetnâmelerini mercek altına almaktır. Bu kuram, en genel tanımıyla, “ekoloji prensiplerinin edebî metinlerde incelenmesi”dir. Velâyetnâmeler ışığında gelenek açısından doğal kültler başlı başına kutsala saygının tezahür ettiği unsurlardır. Çalışmada ağaç, ateş, su, taş/toprak gibi doğal nesnelerin yanı sıra üçlü katmanı tanımlayan gök, yer ve yer altı unsurlarına ilişkin geleneğin bakış açısı ortaya konulacaktır. Bunun yanı sıra eserlerdeki ekoeleştiri kuramına yönelik olarak su kaynakları, çevre düzeni, bitki örtüsünde oluşan tahribat, doğal mirasın korunmasına ilişkin tutumlar, ava ve avcılığa yönelik bakış açısı, kirlilik kaynakları, yaşam döngüsüne ilişkin algı ve doğa-kültür dostluğunun yansımaları örnek pasajlardan hareketle analiz edilecektir. Analizler sonucunda tespit edilen örnekler Türk mitolojisi, inanç sistemleri ve kültürel değerler ekseninde değerlendirilecektir. Bu çalışma sonucunda, diğer canlılarla paylaştığımız doğal yaşam alanımızı koruma, ekolojik sistemi dengede tutmaya yönelik uygulamaların teknoloji / bilim öncesi dönemde nasıl sağlandığına ilişkin veriler elde edilecektir. Bu bulgulardan hareketle günümüz dünyasındaki bakış açısıyla kıyas yapabilme imkânı elde edilecek, modern dünyanın çevre sorunlarına ilişkin çözüm önerileri gündeme taşınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Alevî-Bektâşî velâyetnâmeleri, ekoeleştiri kuramı, edebiyat ve çevre, ekosistem.

Alevi-Bektashi Hagiography Texts in the Context of Ecocritical Theory

Folk narratives that preserve and carry the common cultural values and basic cultural codes transmitted in the oral culture environment to the future are the mirror of societies. The syncretic/heterodox Yassawī dervishes who came to Anatolia from Khorasan as a result of the oppression and coercion imposed by the Mongols in Central Asia in the 12-13. centuries interacted not only physically but also spiritually and intellectually. The Alevî-Bektâşî velâyetnâmas, which bear traces of both the pre-Islamic belief systems and practices of the Turks and Islam and Sufism, are works that reveal the idealized characters, philosophy of life and thought structure of the Turks from the past to the present with their intense socio-cultural content and quality. The aim of our study is to examine Alevî-Bektâşî velâyetnâmas in the context of ecocriticism, which emphasizes the relationship between literature and the environment. This theory, in its most general definition, is "the examination of the principles of ecology in literary texts". In its most general definition, this theory is "the study of the principles of ecology in literary texts". In the light of the Velâyetnâmas, from the point of view of tradition, natural cults are in themselves manifestations of reverence for the sacred. The study will reveal the perspective of the tradition on natural objects such as trees, fire, water, stone/earth as well as the elements of the sky, earth and underground that define the triple layer. In addition, water resources, environmental order, destruction of vegetation, attitudes towards the protection of natural heritage, perspective on hunting and hunting, sources of pollution, perception of the life cycle and reflections of nature-culture friendship will be analyzed based on sample passages. The examples identified as a result of the analysis will be evaluated on the axis of Turkish mythology, belief systems and cultural values. As a result of this study, data will be obtained on how the practices aimed at protecting our natural habitat that we share with other living beings and keeping the ecological system in balance were provided in the pre-technology / pre-computing period. Based on these findings, it will be possible to make comparisons with the perspective of today's world, and solutions to the environmental problems of the modern world will be brought to the agenda.

Keywords:

Alevi-Bektashi hagiography texts, ecocriticism theory, literature and environment, ecosystem.,

PDF

___

Alptekin, A. B. (2010). Türk Halk Hikayelerinde Halk Hekimliği. Milli Folklor, 22 (86), 5-19.
Anohin, A. V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. (çev. Zekeriya Karadavut, Jannet Meyermenova). Konya: Kömen Yayınları.
Assmann, J. (2001). Kültürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. (çev. Ayşe Tekin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Barkan, Ö. L. (2013). Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi (1585-1586), (haz. Coşkun Çakır). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Bars, M. E. (2017). Türk Destanlarında Mağara Kültü Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 10 (52), 75-82.
Başgöz, İlhan (1996). Protesto: Folklorun Beşinci İşlevi (Fonksiyonu). Folkloristik: Prof. Dr. Umay Günay Armağanı. Ankara: Feryal Matbaacılık.
Bhagavad Gita. (2020). (haz. Hayriye Turhanlar). İstanbul: Yol Yayıncılık. 4. b.
Bonnefoy, Y. (2000). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. C. 2. Levent Yılmaz (haz.) Ankara: Dost Kitabevi.
Boratav, P. N. (1973). 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Campbell, J. ve Moyers, B. (2009). Mitolojinin Gücü. (çev. Zeynep Yaman). İstanbul: Mediacat Kitapları. 3. b. Campbell, J. (2000). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Chul-Han, B. (2023). Ritüellerin Yok Oluşuna Dair: Günümüzün Bir Tipolojisi. Çağlar Tanyeri (çev). İstanbul: İnka Kitap.
Çetin, O. (1998). Horasan. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 18, s. 234-240). İstanbul: TDV Yayınları.
Çobanoğlu, Ö. (2001). Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C. 1, Ankara: AKM Yayınları.
Çolak, A. (2006). Türâbî’nin Manzum Battalname’si İnceleme/Metin. Yüksek Lisans Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.
Dilek, İ. (2014). Resimli Türk Mitoloji Sözlüğü Altay/Yakut. Ankara: Grafiker Yayınları.
Doğanbaş, M. (2015). Koyun Baba Velâyetnâmesi. İstanbul: Dört Kapı Yayınevi.
Duran, H. (2014). Hacı Bektâş Veli Velâyetnâmesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Ekoeleştiri Çevre ve Edebiyat (2012). (ed. Oppermann, Serpil). Ankara: Phoenix.
Eliade, M. (1991). Kutsal ve Dindışı. (çev. Mehmet Ali Kılıçbay ). Ankara: Gece Kitaplığı Yayınevi.
Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Eröz, M. (2014). Türkiye’de Alevîlik-Bektâşîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Gezgin, D. (2016). Su Mitosları. İstanbul: Sel Yayıncılık. 2. b.
Gölpınarlı, A. (1990). Hacı Bektaş Velâyetnâmesi: Manakıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli ‘Velâyetnâme’. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Güzel, A. (1999). Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Güzel, A. (2020). Kaygusuz Abdal (Alaaddin Gaybî) Menâkıb-Nâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Hançerlioğlu, O. (1975). İnanç Sözlüğü: Dinler, Mezhepler, Tarikatler, Efsaneler. İstanbul: Remzi Kitabevi. 1. b.
Harva, U. (2014). Altay Panteonu: Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. (çev. Ömer Suveren). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
İnan, A. (1972). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İnan, A. (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Jung, C. G. (2008). Anılar, Düşler, Düşünceler. (çev. İris Kantemir). İstanbul: Can Yayınları. 3. b.
Jung, C. G. (2009). İnsan ve Sembolleri. (çev. Ali N. Babaoğlu). İstanbul: Okuyan Us. 4. b.
Koca, Ş. (2002). Od’man Baba Vilâyetnamesi: Vilâyetname-i Şâhî. Ankara: Bektaşi Kültür Derneği.
Korkmaz, E. (2010). Ansiklopedik Simgeler Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
Köksal, M. F. (2018). Sultân Şücaeddin Veli Velâyetnâmesi. Ankara: Alevîlik Araştırmaları Dergisi Yayınları.
Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Köprülü, M. F. (1981). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Lvova, E. L. - vd. (2013a). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Kainat ve Zaman. C. 1. (çev. Metin Ergun). İstanbul: Kömen Yayınları.
Lvova, E. L. - vd. (2013b). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: İnsan ve Toplum. C. 2. (çev. Metin Ergun). İstanbul: Kömen Yayınları.
Meisel, M. (2019). Kaos İmgelemi: Edebiyatta, Sanatta, Bilimde. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
Melikoff, I. (2010). Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. (çev. Turan Alptekin). İstanbul: Cumhuriyet Kitapları. 7. b. Moran, B. (1988). Edebiyat Kuramları ve Eleştiri. İzmir: Cem Yayınevi. 2. b.
Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi. C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 5. b.
Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi. C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özdemir, N. (2010). “Hz. Ali ve Yaz Kış Yaprağını Dökmeyen Kutlu Ağaç”. Türk Kültürü ve Haci Bektaş Veli Araştirma Dergisi. 56: 103-108.
Pala, İ. (2012). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
Park, H. (2023). “Türk ve Kore Kültüründe Mağara ve Mitolojik Ana İlişkilendirmesi Üzerine Bir İnceleme”. Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi. 11 (36): 508-517.
Reçber, G. (2008). “İstanbul’da Ağaçlar, Çiçekler ve Bahar”. Yağmur Dergisi. http://www.yagmurdergisi.com.tr/archives/istanbulda -agaclar-cicekler-ve-bahar, [Erişim Tarihi: 11.04.2020].
Sagalayev, A. M. (2017). Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller. (çev. Ali Toraman). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Schimmel, A. (2004). Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Schimmel, A. (2020). Sayıların Gizemi. (çev. Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul: Alfa Yayınları.
Tanyu, H. (2007). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Elips Kitap.
Taş, İ. (2011). Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji. Konya: Kömen Yayınları.
The Ecocriticism Reader, Landmarks in Literary Ecology. (1996). Cheryll Glotfelty (Ed.), Harald Fromm (Ed.). Athens, Georgia: The University of Georgia Press.
Tuncel, R. (2003). “Eski Türk Avcılığının İnançsal ve Ritüelistik Boyutları”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (11, s. 1122-1136).
Uludağ, S. (2001). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları