GEÇİŞ DÖNEMİ KIRGIZ YAZARI OSMANAALI SIDIK UULU’NUN ESERLERİNDE ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNİN İZLERİ

Geçiş dönemi, toplumların hayatında büyük değişimlerin yaşanmaya başladığı, bunun da cemiyetin bütün değerlerine sirayet ettiği dönemlerdir. 1900’lü yılların başı, bütün Türk dünyasında büyük değişimlerin yaşandığı bir geçiş dönemidir. Türk Dünyasının iki yazı dilinden birisi olan Çağatay Türkçesi etkisini kaybetmiş ve Türkistan’da pek çok konuşma dili şu veya bu sebeple yine şu veya bu şekilde yazı dili olmaya başlamıştır. Bu dönemde verilen eserler de geçiş dönemi eserleridir. Sovyetlerin kurulmasından sonra devletin takip ettiği bir politikayla bu günkü şeklini alan pek çok Türk yazı dilinin bu geçiş döneminde özgün şeklini bulmak, diğer Türk lehçeleriyle müştereklerini tespit etmek ve bu metinlerden hareketle değişimin seyrini, yönünü vs tespit etmek mümkündür. Sovyet dönemi kaynaklarında Kırgızların yazısının 1924 yılında “Erkin Too” gazetesinin yayımlanmaya başlamasından sonra ortaya çıkmıştır şeklindeki bilgiler olmasına rağmen Kırgızlar arasında Sovyet öncesinde de bazı “moldo” dediğimiz yazar şairlerin ve tarihçilerin olduğu görülmektedir. Bu yazarlar kendi eserlerini Çağatay döneminde kullanılan Arap alfabesiyle ele almışlardır. Bu makalede elimizde bulunan kaynakların sonucunda Kırgızların ilk yazar tarihçisi olarak bilinen Osmanaalı Sıdık Uulu tarafından Ufa şehrinde Medrese-i Aliye’de okurken geçiş dönemi Çağatay Türkçesi ile kaleme alınarak yayınlanmış olan “Muhtasar Tarih-i Kırgıziya” ile “Tarih-i Kırgız Şadmaniya” adlı eserlerinin gramer özellikleri üzerinde durulmuştur. Yazar eserinde, eserini ne kadar saf bir Kırgız Türkçesi ile ele aldığını söylemiş ise de geçiş dönemine denk geldiği için eserin içinde hem Çağatay hem de Çağdaş Kırgız yazı diline ait özellikler bulunmaktadır. Eserlerde görülen gramer özellikleri Çağatay Türkçesi ile Çağdaş Kırgız yazı dilinin gramer özellikleri ile karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmanın sonucunda hem Çağatay Türkçesinde hem de Çağdaş Kırgız yazı dilinde görülmeyen ø-> c-, t->d-, ‘(ayn)>ġ gibi bazı kelime başındaki ses değişmelerinin yanında öğrenilen geçmiş zaman, gelecek zaman, emir kipi, , -ıpdı, ıp idi, eçek, -adı, +lı gibi şekil özelliklerinin yanında bazı sıfat, zamir, edatlar tespit edilmiştir. Bu tespit edilmiş olan gramer özellikleri, çağdaş Türk lehçeleri arasından hangi lehçelerinde kullanılmakta olduğu üzerinde durulmuştur ve eserde geçen örnekleri eserlerinin baş harfinden kısaltılarak /Ş/ ve /M/ şeklinde hangi sayfada ve kaçıncı satırında geçtiği belirtilmiştir. 

___

  • Eckmann, J. (1988).Çağatayca El Kitabı, Çev. Günay Karaağaç, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basımevi.
  • Ergin, M. (1980).Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Basım.
  • Güngör, E. (2015). Kırgızların İlk Modern Tarihçisi OsmonaalıSıdıkuulu, Türkiyat Mecmuası, C.25,s. 237-254.
  • İsaev, S. (2007).Kazak Tili, Almatı, Öner Baspası.
  • Kasapoğlu, Ç. H. (2005).Kırgız Türkçesi Grameri Ses ve Şekil Bilgisi, 1. Baskı, Ankara, Akçağ Yayınları.
  • Kırgız AdabiyTilininGrammatikası (1980).Frunze, İlim Basması.
  • Koç, Kenan ve diğerleri (2013), Kazak Türkçesi Grameri, 2.Baskı, İstanbul, İQ Kültür Sanat Yayıncılık.