II.MEŞRUTİYET DÖNEMİ’NDE TRABZON’DA BİR ŞİRKETLEŞME TEŞEBBÜSÜ: ENVÂR-I VİCDAN KOLLEKTİF ŞİRKETİ

II. Meşrutiyet döneminde ülke ekonomisinin gelişmesi şirketleşme ile eşdeğer görülmüş olup bu dönemde İttihat ve Terakki Partisi'nin milli burjuvazi yaratma politikasının etkisiyle ulusal nitelikli şirketlerin kurulması hız kazanmıştır. Bu şekilde ülke çapında yaygınlaşan şirketleşme temayülü kısa sürede Trabzon'da da karşılık bulmuştur. İttihatçıların "milli" politikaları tabana yayma siyasetinde; basın-yayın organlarının gücünü ve etkisini fark ederek geniş ölçekte kullanma çabası, Trabzon'da 23 Ekim 1909'da yayın hayatına başlayan Envâr-ı Vicdan adlı haftalık siyasi, içtimai risaleyi de etkilemiştir. Zeyne'l-'âbidin Efendi tarafından kurulan bu gazete, biri geçici yirmi altımaddeden oluşan bir talimatname çerçevesinde Envâr-ı Vicdan adlı kollektif bir şirkete dönüştürülmeye çalışılmıştır. Fakat anlaşıldığı kadarıyla bu girişim teşebbüsten öteye geçememiştir. Bu makalede, 19. yüzyıldan II. Meşrutiyet'e kadar olan dönemde Osmanlı Devleti'ndeki şirketleşme süreçleri izah edilerek, Trabzon'da yayımlanan Envâr-ı Vicdan gazetesinin 21 Mayıs 1326 (3 Haziran 1910) tarihli nüshasında yer alan şirket talimatnamesi yorumlanarak tanıtılacaktır

AN ENTERPRISE IN TRABZON DURING THE II. CONSTITUTIONAL PERIOD: THE OPEN COMPANY OF ENVÂR-I VICDAN

In the Second Constitutional Period, the Ottoman rulers began to identify economic development with incorporation, and increasingly established national corporations with the influence of the Committee of Union and Progress’ policy of creating national bourgeoisie. Thus, these efforts in creating a national bourgeoisie and the increasing trend of corporationism soon found their repercussions among the public in Trabzon. The ruling party’s policy of spreading national sentiments among the grassroots by using the power and effectiveness of the media also affected the weekly Trabzon newspaper, The Lights of Conscience (Envâr-ı Vicdan), which was established on October 23, 1909. The attempts to transform this paper which was founded by Zeyne’labidin Efendi into an open company within a 26-item regulation, of which one is temporary, proved futile. This article presents and analyses the company regulation draft of the Envâr-ı Vicdan newspaper dated 21 May 1326 (3 June 1910) by referring to the process of incorporation in the Ottoman Empire from the beginning of the 19th century up to the Second Constitutional Period

PDF

___

ENVÂR-I VİCDAN, 21 Mayıs 1326 (3 Haziran 1910)
AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri-“Ottoman Securities”,Tarih Vakfı, İstanbul 2001.
AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
AKSOY, Volkan, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon 2014.
ALBAYRAK, Hüseyin, Trabzon Milli Eğitim Tarihi, C:1, Trabzon Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2008.
ALBAYRAK, Hüseyin, Dünden Bugüne Trabzon Basını(1869-2009), Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara 2010.
ATALAR, Münir, “XIII. Ve XIV. Yüzyıllarda Karadeniz Ticaretinde Trabzon’un Yeri ve Önemi, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998),Trabzon 2000, s.131-135.
ATALAY, Ahmet, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Konya’da Şirketleşme ve Millî Bankacılık Faaliyetleri, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2010.
AYGÜN, Necmettin, Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yayınevi, Trabzon 2005.
BALCI, Ramazan-İbrahim SIRMA, Ticaret ve Ziraat Nezareti- Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı Anonim Şirketleri, Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2012.
BAŞKAYA, Muzaffer, Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon’da Ekonomik Hayat (1923-1950), Serander Yayınevi, Trabzon 2015.
BİLMEN, Ömer Nasuhi, “Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu”, C:7, Bilmen Basın ve Yayınevi, İstanbul, ty.
BOSTAN, İdris, “Karadeniz’in Dış Ticarete Kapalı Olduğu Dönemde Trabzon Limanı”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri(6-8 Kasım 1998), Trabzon 2000, s. 303-307.
CLARK, Edward C., “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Çev. Yavuz Cezar, TanzimatDeğişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Edt: Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012, s.755-772.
ÇAPA, Mesut, “Trabzon’da Eğitim”, Trabzon 2006, Trabzon Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, s.405-505.
ÇİÇEK, Rahmi, “Trabzon’da Milli İktisat Uygulamaları ve İktisadi Faaliyetlerin Gelişimi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C: 1, S: 1, Ocak 2011, s. 159- 188.
-------------, “Cumhuriyet Dönemi Milli İktisat Uygıulamalarına Bir Örnek: Trabzon Liman İşleri İnhisarı Türk Anonim Şirketi”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 12, Bahar 2012, s. 143-168.
ÇİZAKÇA, Murat, İslam Dünyasında ve Batı’da İş Ortaklıkları Tarihi, Çev. Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
DEMİRCİOĞLU, Sezgin, Osmanlı Belgelerinde Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2008, s.176-177.
DEMİRCİOĞLU, Sezgin - Nazım KURUCA, Trabzon Eyaleti ve Kırım Harbi (Yardımlar), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2008.
ERGİN, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C:5, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1995.
GEDİKLİ, Fethi, XVI-XVII. Yüzyıllarda Mudarabe Uygulaması, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000.
GİZ, Adnan, “Islah-ı Sanayi Komisyonu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C:5,İletişim Yayınları, İstanbul 1985,s.1360-1362.
GÜRSEL, Seyfettin, “1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, C:3, İstanbul 1985, s.688-690.
HİRSCH, E., “Ticaret Kanununun Islahı Hakkında Fikirlerim”, Çev. Halil Arslanlı, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Mecmuası, Yıl:3, S:12, (1937), s.442-489.
KARAÇAVUŞ, Ahmet, “Temeddün’den Medeniyete (Civilisation): Osmanlı’nın İnsan Toplum ve Devlet Anlayışının Değişimi Üzerine Bir Deneme”, OTAM, S: 37, (2015), s. 165-169.
KAZGAN, Haydar, Osmanlı’dan Cumhuriyete Şirketleşme, 1999,Creative Yayıncılık.
KİLİ, Suna -Şeref GÖZÜBÜYÜK, Sened-i İttifak’tan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.
KORALTÜRK, Murat, Şirket-i Hayriye-1851-1945, İDO İstanbul Deniz Otobüsleri Sanayi ve Ticaret A. Ş., İstanbul 2007.
KORALTÜRK, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Şirketleşme, İlk Anonim Şirket ve Borsanın Kuruluşu”, Osmanlı, Edt: Güler Eren, C:3,Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.442-448.
KÖSE, Murtaza, “Tarihi Süreçte Şirketler ve Fonksiyonları”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 16, S: 50, (Kış 2012), s.273-284.
KÖSE, Osman, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
KÜÇÜKUĞURLU, Murat, “Visera (Işıklar) Santrali ve Trabzon Elektrik Türk Anonim Şirketinin Faaliyetleri”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S:10, (Bahar 2011),s.101-124.
KÜÇÜKUĞURLU, Murat, “Cumhuriyet Devrinde Bir Sanayi Örneği: Trabzon Elektrik Türk Anonim Şirketinin Kuruluşu”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S:3, (Güz 2007), s.91-116.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı- İngiliz İktisâdî Münasebetleri (1580-1850),Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
-------------------, “XX. Yüzyılda Trabzon Ticareti”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s.97-131.
ODABAŞIOĞLU, Cumhur, Trabzon 1869-1933 Yılları Yaşantısı, İlk-San Matbaası Ltd. Şti., Ankara, ty.
ÖKÇÜN, A. Gündüz, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İmalat Sanayii Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri”, İktisat Tarihi Yazıları,Bütün Eserleri:3,Sermaye Piyasası Kurulu Yayını, Ankara 1997, s.57-84.
ÖKÇÜN, A. Gündüz, “Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkatı, 1913”, İktisat Tarihi Yazıları, Bütün Eserleri:3, Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, Ankara 1997,s.85-104.
“1909-1930 Yılları arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, İktisat Tarihi Yazıları, Bütün Eserleri:3, Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, Ankara 1997,s.213-278.
ÖKSÜZ, Hikmet -Veysel Usta-Kenan İnan, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Tarihi (1884-1950),Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Yayını, Trabzon 2009.
-------------, Mustafa Reşit Tarakçıoğlu Hayatı, Hatıratı ve Trabzon’un Yakın Tarihi, Serander Yayınevi, Trabzon 2008.
ÖZTÜRK, Yücel, “XIII. ve XVII. Yüzyıllarda Karadeniz Ticareti”, Türk Dünyası Araştırmaları, S:97, s.113-136.
SAFRAN, Mustafa, “XII. ve XIV. Yy’da Karadeniz Limanlarının Ticari ve Tarihi Önemi”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s.459-462.
SARC, Ömer Celal, “Tanzimat ve Sanayiimiz”, Tanzimat-I, Komisyon, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1999,s.423-440.
SATIŞ, İhsan, “Islah-ı Sanayi Komisyonu ve Şirketlerin Teşekkülü: Debbağ Şirketi Örneği”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2012, C:9, S: 18, s. 417-429.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839- 1876), Tanzimat- Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Edt: Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012, s.711-728.
SIRMA, İbrahim, “Osmanlı Anonim Şirketlerinde Kar Dağıtımı”, Akdeniz Üniversitesi, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, C:3, S:2, (2011), s.117-136.
ŞANDA, H. Avni, Türkiye’de İlk Sermaye Şirketleri (1860-1918), İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 1967, s.1-15.
ŞEKERCİ, Osman, İslam Şirketler Hukuku- Emek-Sermaye Şirketi(elMudaraba), Marifet Yayınları, İstanbul 1981.
TEZCAN, Mehmet, “İpek Yolu ve XIV. Yüzyıla kadar İpek Yolu Ticaret’inde Trabzon’un Yeri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri(3-5 Mayıs 2001),C:1,Trabzon 2002, s.71-90.
TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat-1908-1918, Doğan Kitap, İstanbul 2012.
-------------, “II. Meşrutiyet Döneminde İktisadî Düşünce”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, C:3, İstanbul 1985, s. 635-640.
TRABZON VİLAYETİ SALNAMESİ, 1870, Haz. Kudret Emiroğlu, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara 1993.
TRABZON VİLAYETİ SALNAMESİ, 1871, Haz. Kudret Emiroğlu, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara 1993.
TRABZON VİLAYETİ SALNAMESİ, 1872, Haz. Kudret Emiroğlu, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara 1994.
TURAN, Şerafettin, “Karadeniz Ticaret’inde Anadolu Şehirlerinin Yeri”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s.147- 158.
TÜZÜN, Necati, Şirketler Hukuku Dersleri, Kalite Matbaası, Ankara (t.y.)
YILMAZ, Özgür, Tanzimat Döneminde Trabzon, Libra Yayınevi, İstanbul 2014.