TÜRK MİTOLOJİSİNİN KAPRİSLİ VE TUTARSIZ YARATIĞI: “BİÇURA"

Mitolojik bir “varlığın” veya daha kapsayıcı bir tabirle mitolojik bir “ögenin” tanınması; bir toplumun tarihsel psikolojisini, varlık anlayışını, felsefesini, eylemlerin kökenlerini sebep sonuç ilişkisinde açığa çıkarmada bize yardımcı olur. Yerinde duran dağlar, durmadan akan pınarlar, yeryüzüne inen yağmurlar yani dünyanın doğal öge ve düzeni bile bir toplumun yaşam-ölüm ilişkisini, yeme içme alışkanlıklarını, ahlak kurallarını etkilerken yanı başlarında duran mitolojik figürlerin aynı hayata etki etmemesi ve şekillendirmemesi düşünülemez. Nitekim bilinmeyen devirlerden itibaren insanlar, evlerini ve eve ait unsurları (ocağın, ahırın, kuyunun, banyonun vs.) “öteki” varlıklarla ilişkili görmüşler ve bu varlıklarla beraber yaşadıklarına inanmışlardır. İşte bu “öteki” varlıklardan bir tanesi de Biçura’dır. Makalede Biçura’yı dış (fiziksel özellikleri, eylem dizisi, mitolojik statüsü) ve iç (psikoloji, sempati) yapılarını ortaya koyarak inceleyeceğiz. Gerek yazılı gerekse sözlü kaynaklarda ev, ocak, orman, su, dağ vd. iyelerinden ayrılan Biçura, girdiği evin yaramaz bir sakinidir. Özellikle Tatarlar ve Başkurtlar arasında yaygınlık gösteren Biçura adlı varlık, karakteri bakımından huysuz, kaprisli ve tutarsızdır. İnsanlarla uğraşmayı sever. Bulunduğu eve zenginlik, ayrıldığı eve ise fakirlik getirir. Mitolojik konumu da netleştirilmiş değildir ama ne yeraltı kara iyeleri gibi kendisinden tamamen korkulandır ne de göksel ve bütünüyle iyi bir varlıktır. Bu çalışmada ele aldığımız Biçura'yı tüm özellikleriyle, kendisinden bahseden ilk ve en eski yazılı kaynaklardan bugüne kadar tespit ederek ortaya çıkarmaya çalışacağız.

THE CAPRICIOUS AND INCONSISTENT CREATURE OF TURKISH MYTHOLOGY: BİÇURA

The recognition of a mythological “being” – or, more specifically, a mythological “element” – helps us reveal the historical psychology of a given society, its understanding of being, its philosophy, and the origins of actions in the cause-and-effect relationship. Standing mountains, flowing springs, rain falling on the earth, natural elements, and order of the world all affect a society’s life-death relationship. The same goes for eating habits, hunting, moral rules, and – above all – mythological figures, as well. Since the dawn of time, people have believed that their households and all they contain (stoves, barns, etc.) have embodied "other wordly" beings, and that they cohabitate with them. In the Turkic context, one such an example is Bichura. In this paper, we will examine Bichura’s external (physical traits, action sequence, mythological status) and internal (psychology, sympathy) structures. In both written and oral sources, Bichura can take the form of either black and white spirits (iyes, a mischievous inhabitant of the house it enters). Among the Tatars and Bashkirs, Bichura is moody and capricious. It likes to annoy people. It brings wealth upon any house it lives in, and poverty upon any house it leaves. Whist its mythological position is unclear, it is neither totally feared (like underground black spirits), nor is is it heavenly and good either. Beyond that, we will also attempt to reveal when Bichura first made an appearance in Turkic literature.

PDF

___

AKSOY, Ö. A. (1946). Gaziantep Ağzı III. Ankara: Türk Dil Kurumu.
ASHMARİN, N. İ. (1994). Slovar Chuvashskogo Yazıka. 1-2. Cheboksary: Russika.
ASHMARİN, N. İ. (2000). Slovar Chuvashskogo Yazıka. 11. Cheboksary: Russika.
BADRETDİN, S. (2000.03.18). “Mif o Shurale”. Tatarskaya Gazeta. 3-4.
BAKİROV, M. (2009). “Çura Batır”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 27: 61-74.
BASİLOV, V. N. (1990). “Albastı”. Mifologicheskiy Slovar. (ed. E. M. Meletinskiy). Moskva: Sovetskaya Ensiklopediya: 33.
BASİLOV, V. N. (2008). “Biçura”. Mifi Narodov Mira Entsiklopediya. (ed. S. A. Tokarev). Moskva. 143.
BASKAKOV, N. A. (1985). Tyurkskaya Leksika v "Slove o Polku İgoreve". Moskva: Nauka.
BENZING, J. (1947). "The Forest-Demon". A Tatar Poem of Gabdulla Tuqaj. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London. XII/1: 73-85.
BOLONEV, F. F. - E. D. FEDOTOVA (2014). “Bichura Village (Transbaikalia): Foundation and Population Growth (18th–Late 20th Century)”. Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia. XLII/1: 123-129.
BORSBOOM, A. (1988). “The Savage in European Social Thought: A Prelude to the Conceptualization of the Divergent Peoples and Cultures of Australia and Oceania”.
Bijdragen Tot De Taal-, Land- En Volkenkunde. CXLIV/4: 419-432. CAFEROĞLU, A. (1946). Kuzey-doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar - Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CAFEROĞLU, A. (1995). Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar - Malatya, Elâzığ, Tunceli, Gaziantep ve Maraş Vilâyetleri Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CEVAT, A. (1934). Dil Yazıları - Türkçenin Etimolojisi İçin Metot Araştırmaları. Ankara: Türk Dili Tetkik Cemiyeti.
ÇETİN, Ç. Z. (2007). “Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgiliMitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar)”. bilig.43: 1-32.
ÇEVİK, M. (2011). “Altay Destanlarında 'Sudur Biçik' Motifi”. Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu (25-28 Ekim 2010). Ankara: TÜRKSOY: 239-248.
ÇOBANOĞLU, Ö. (2011). “Batı Sibirya Türk Kültürü Tetkiklerine Göre Kayın Ağacının Türk Mitolojisinde "Kutsal"laşmasının Maddi Kültürel Nedenleri”. III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu. 1. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü: 245-247.
ÇOBANOĞLU, Ö. (2020). “Türk Mitolojisinde Anaerkil Dönem Üzerine Tespitler”. Türk Söz ile Kültür Varlıklarının İzinde. (ed. T. Kocaoğlu). İstanbul: Kutlu Yayınevi: 117-160.
DIRENKOVA, N. P. (2012). Tyurki Sayano-Altaya. Stat'i i etnograficheskiye materiali. S. Peterburg: MAE RAN.
DİLEK, İ. (2007). “Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler”. bilig. 43: 33-53.
DİLEK, İ. (2008). “Altaylardan Anadolu’ya Bir Yemek, Bir Oyun ve Bir Ölüm Geleneği Üzerine”. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. (ed. Ekrem Arıkoğlu). Ankara: Akçay Yayınları: 628-635.
DİLEK, İ. (2020). “Kült Kavramı ve Söz Kültü”. bilig. 95: 47-77. EKEEVA, E. V. - E. A. BELEKOVA (2018). Kul'tovaya Atributika v Traditsionnom Mirovozzrenii Altaytsev. Gorno-Altaysk: BNU RA «NII altaistiki im. S.S. Surazakova».
ERGİN, M. (2009). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
ERGUN, P. (2010). “Türk Kültüründe Ruhlar ve Orman Kültü”. Milli Folklor. XI/87: 113- 121.
ERGUN, P. (2012). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
FEDOROVOY, L. (ed.) (2017). Glossariy. Kratkiy terminologicheskiy slovar' tengrivedeniya: Materialy VI-y Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii «Tsngrianstvo i epicheskoye naslediye narodov Yevrazii: Istoki i sovremennost'» (14-16 iyunya 2017 g., Astana, Kazakhstan). Astana: TOO «Master Po».
FISHER, M. (2020). Tuhaf ve Tekinsiz. (çev. B. M. Şimşek). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
GANİYEV, F. vd. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
GAZİMİHAL, M. R. (1960). “Türklerde Ağaç Kültü ve Çayda-Çıra Oyunu”. Türk Folklor Araştırmaları. VI/128: 2101-2104.
GENNADYEVNA, I. G. (2018). “Personazhi Lesa Chuvashkogo Folklora”. Filologicheskiye nauki. Voprosy teorii i praktiki (vkhodit v perechen' VAK). VII/1.
GUSEYNOV, G. vd. (2017). “Ob otrazhenii svyazey s tyurkskimi narodami v yazyke fol'klora terskogo kazachestva”. Narody i kul'tury Yuzhnoy Sibiri i sopredel'nykh territoriy. Abakan: Khakasskoye knizhnoye izdatel'stvo: 255-258.
GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GIYLMANOV, G. (1999). Tatar Mifları İkençe Kitap: İyalär, Ishanular, Irymnar, Fallar, İmtomnar, Sınamışlar, Yolalar. Kazan: Tatarstan Kitap Näşriyatı.
HİSAMETDİNOVA, F. - Z. J. ŞARİPOVA (2014). “Başkurt Demonolojisi (Şeytan Bilimi) Terimleri”. Türk Dünyası. 37: 33-40.
HİSAMİTDİNOVA, F. (2011). Slovar Başkirskoy Mifologii. Ufa: IIYAL UNTS RAN.
HOBSBAWM, E. (2006). “Geleneği İcat Etmek”. Geleneğin İcadı. (ed. E. Hobsbawm-T. Ranger). (çev. M. M. Şahin). İstanbul: Agora Kitaplığı: 1-19.
HOLMBERG, U. (1927). The Mythology of All Races. IV. Boston: Marshall Jones Company.
ISKHAKOV, D. M. (2001). “Rodoslovnyye i epicheskiye proizvedeniya kak istochnik izucheniya istorii sosloviy Ulusa Dzhuchi i tatarskikh khanstv”. Istochnikovedeniye istorii Ulusa Dzhuchi (Zolotoy Ordy). Ot Kalki do Astrakhani. 1223-1556. Kazan: Institut istorii AN RT.: 329-366.
JACQUES, T. C. (1997). “From Savages and Barbarians to Primitives: Africa, Social Typologies, and History in Eighteenth–Century French Philosophy”. History and Theory. XXXVI/2: 190-215.
KARAAĞAÇ, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KARAKETOV, M. D. (2014). “Traditsionnyye Verovaniya”. Karachayevtsy Balkartsy (s.). (ed. M. D. Karaketov-K.-M. Sabanchiyev). Moskva: Nauka: 394-442.
KENIN-LOPSAN, M. B. (1987). Obryadovaya Praktika i Folklor Tuvinskogo Shamanstva. Novosibirsk: Nauka.
KHAKİMZYANOVA, D. F. - R. N. SABİROVA (2016). “Zhenskiye Obrazy v Tyurkskoy Mifologicheskoy Kulture”. Vestnik Kazguki. 4: 65-68.
KHUSAİNOV, Z. A. vd. (2018). “The Innovative Methods of Teaching "The World Around Us"”. IIOAB Journal. IX/2: 221-224.
KOBLOV, Y. D. (1910). Mifologiya Kazanskikh Tatar. Kazan: Tipo-litografia Imperatorskago Universiteta.
KONDYBAY, S. (2005). Kazakhskaya Mifologiya "Kratkiy Slovar". Almatı: Nurly Alem.
KONIJNENDIJK, C. C. (2008). The Forest and the City: The Cultural Landscape of Urban Woodland. Heidelberg: Springer Netherlands.
KORPELA, J. J. (2019). Slaves from the North: Finns and Karelians in the East European Slave Trade, 900–1600. Leiden: BRILL.
KOŞAY, H. - O. AYDIN (1952). Anadilden Derlemeler II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
LVOVA, E. L. vd. (2013a). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Kâinat ve Zaman. Nesneler Dünyası. (çev. M. Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
LVOVA, E. L. vd. (2013b). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: İnsan ve Toplum. (çev. M. Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
LUNDKVIST, S. (1960). Gustav Vasa och Europa: svensk handels-och utrikespolitik, 1534- 1557. Uppsala: Svenska bokförlaget.
Mahmud, K. (2014). Dîvânu Lugâti't-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). (ed. A. B. Ercilasun-Z. Akkoyunlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
MATVEYEV, A. K. (2007). Geograficheskiye nazvaniya Sverdlovskoy oblasti: toponimicheskiy slovar'. Ekaterinburg: Sokrat.
MOLCHANOVA, O. T. (1979). Toponimicheskiy Slovar Gornogo Altaya. Gorno-Altayskoye: Altayskogo knizhnogo izdatel'stva.
MUKHAMEDOVA, R. G. (1999). Tatary Mishary. Moskva: Nauka.
NASKALİ, E. G. - M. DURANLI (2019). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
NASYROV, K. (1880). Pover'ya i obryady kazanskikh tatar, obrazovavshiyesya mimo vliyaniya na zhizn' ikh sunnitskogo magometanstva. St. Petersburg: V tipografíi V. Bezobrazova i komp. Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi. (1934). II. Ankara: Türk Dili Tetkik Cemiyeti.
ÖGEL, B. (2010). Türk Mitolojisi. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ÖZARSLAN, M. (2003). “Türk Kültüründe Ağaç ve Orman Kültü”. Türkbilig. 5: 94-102.
PEKACAR, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
PYURBEYEV, G. T. (2002). Bolshoy Akademicheskiy Mongolsko-Russkiy Slovar v Chetyrokh Tomakh. IV. Moskva: Academia.
RAMSTEDT, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
RİBAKOV, N. I. (2017). “Kultovaya Epigrafika Gori Churtag”. Istoricheskaya mozaika Yevrazii. (ed. T. Anikeyeva-T. Filippova-A. Vasil'yev-O. Kurnikova). Moskva: Probel- 2000: 192-196.
SABİROV, A. G. (2012). Tatarskaya Filosofiya: Istorıya, Sushchnost' i Rol' V Dukhovnom Razvitii Tatarskogo Naroda. Alabuga: Izd-vo filiala KFU v g. Elabuga.
SALMİN, A. K. (1994). Narodnaya Obryadnost' Chuvashey. Çeboksarı: Chuvashshs'kiy Gumanitarniy İnstitut.
SONG, C. (2020). “Association between the Psychological Effects of Viewing Forest Landscapes and Trait Anxiety Level”. International Journal of Environmental Research and Public Health. XVII/5479: 1-9.
SORGENFREI, S. (2021). “Diplomats, Missionaries and a Migrant Merchant. Muslim- Swedish Relations, 1800-1914”. Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History Volume 17. Britain, the Netherlands and Scandinavia (1800-1914). (ed. D. Thomas-J. A. Chesworth). Leiden: BRILL: 47-54.
SÖLÄYMÄNOV, Ä. (1995). Başqort Halıq İcadı Yola Folklorı. I. Ufa: Kitap.
SULTEEV, R. (2018). “Arçura/Şüräle: Mythical Spirits of the Volga-Ural Forests”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. LXXI/1: 45-69.
TAKAZOV, F. M. (2008). Ocherki po demonologii narodov Severnogo Kavkaza. Vladikavkaz: Sev.-Oset. institut gumanitarnykh i sotsial'nykh issledovaniy.
TANYU, H. (1976). “Türklerde Ağaçla İlgili İnançlar”. Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı 1975. Ankara: Kültür Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 129-142.
TELLİOĞLU, İ. (2017). “Kafkasya’da Türk Varlığının Başlangıcı Üzerine”. VAKANÜVİSUluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 2 (Kafkasya Özel Sayısı): 558-575.
TOGAN, Z. V. (1982). Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznâmesi, TERCÜME ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
TOPSAKAL, İ. (2011). “Türk Tarihi Açısından Sibirya’nın Kısa Tarihi (Başlangıçtan XVI. Yüzyıla Kadar”. Turkish Studies. VI/1: 1863-1883.
TOSHCHAKOVA, E. M. (1978). Traditsionnyye cherty narodnoy kul'tury altaytsev (XIX - nachalo XX vv.). Novosibirsk: Nauka.
TÜRKMEN, F. (2004). “Tatar Destanı Çora Batır’ın Buryatlar Arasındaki Varyantları Üzerine (Altay Kavimleri Arasındaki Kültürel Etkileşim Üzerine Bir Deneme)”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 18: 103-109.
TYLOR, E. B. (1871). Primitive Culture: Researches Into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom. I. London: John Murray.
URMANÇİEV, F. (2001). "Tatar Edebiyatı". Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. XVII. (ed. N. Kösoğlu). (çev. M. Öner-H. Develi). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
VÁMBÉRY, H. (1879). Die primitive Cultur des Turko-Tatarischen Volkes. Leipzig: F. A. Brockhaus.
VERESHCHAGIN, G. Y. (1884). Votyaki Sosnovskogo Kraya. S. Peterburg: Tipografíya A. S. Suvorina.
VERESHCHAGIN, G. Y. (1889). Votyaki Sarapul'skogo Uyezda Vyatskoy Gub. S. Peterburg: Tipografiya I. N. Skorokhodova.
YILDIRIM, D. (1998). Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları.
YILDIRIM, K. (2016). “Eski Türk Tarihinin Mekânı Üzerine-III: Orman”. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi. 354: 44-49.
YILDIRIM, S. (2019). “Şora Batır Destanının Kazak ve Dobruca Türklerine Ait Masal Varyantlarının Karşılaştırılması”. Türklük Bilminde Gür Bir ses Prof. Dr. İsa Özkan'a Armağan. (ed. İ. Dilek-İ. Kalenderoğlu). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü: 489-496.
YILDIRIM, S. - F. P. KUZU (2020). “Türk ve Türk Dünyası Destanlarında "Ağaç" Etrafında Şekillenen Anlam Olgusu”. Turkologia. V/103: 36-58.
ZAKİROVA, İ. G. vd. (2020). Etnicheskaya kul'tura i identichnost' tatar. Sankt-Peterburg.
ZORIN, B. I. (1913). “Ostatki yazychestva u tatar Orenburgskoy i Ufimskoy guberniy”. Vestnik Orenburgskogo uchebnogo okruga. 2: 53-60.
SADİROV, S. Y. (2010). Başkort-Bolğar Tarihi. Erişim Tarihi: 31.01.2022. https://kitaptar.bashkort.org/files/istoriya.pdf