Codex cumanicus’ta alt anlamlilik (hyponymy)

Alt anlamlılık (hyponymy), kısaca bir kavramın kapsamındaki sözcük- ler, bir türe ait cins adlardır. Alt anlamları kapsayan bütüncül yapı ise üst anlamlılık terimiyle ifade edilir. Kavram alanı konusu içerisinde yapılan bu türden sınıflandırmalar, dildeki hiyerarşiyi göstermesi ve anlambilimsel incelemeleri kolaylaştırması bakımından yararlıdır. Alt anlamlı sözcükler dilden dile, lehçeden lehçeye farklılık gösterebilir. Bu makalede de tarihsel Kıpçak Türkçesinin bir kolu olan Kuman leh- çesinin söz varlığı alt anlamlılık/ üst anlamlılık bağlamında değerlen- dirilmiştir. Bu amaçla Kuman lehçesine ait tek kaynak olan Codex Cumanicus; yer yer Eski Türkçe, Orta Türkçe ve bilhassa Memluk- Kıpçak eserleriyle karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmalar sonucunda, Codex Cumanicus’un söz varlığının alt anlamlılık bakımından ileri bir durumda olduğu görülmüştür.

Briefly hyponymy is words of under the term or a genus name of spe- cies. And top structure that includes the co-hyponyms are expressed in terms of hyperonymy. This kind of classification in the semantic fi- eld is useful for demonstrating the hierarchy of language and for faci- litating semantic studies. Co-hyponym words can vary from language to language and from dialect to dialect. In this article lexicology of Cuman dialect that is a branch of historical Kipchak Turkic is evalua- ted in terms of hyponymy / hyperonymy. For this purpose, Codex Cumanicus which is the only source of Cuman dialect is compared to Old Turkic, Middle Turkic and especially Mamluk-Kipchak sources. As a result of these comparisons, it has been seen that Codex Cumanicus lexicology is beyond other examples in terms of hyponymy.

PDF

___

AKSAN Doğan (1978), Anlambilimi ve ürk Anlambilimi, Ankara.

AKSAN Doğan , (2003a), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yayınları, (2. baskı)

AKSAN Doğan, (2003b), En Eski ürkçenin İzlerinde. Following the races of Pre- Turkic, Multilingual, İstanbul.

AKSAN Doğan, (2004), Dilbilim ve ürkçe Yazıları, Multilingual, İstanbul.

ALTUN Mustafa (2004), “Eski Metinlerde Bir Semantik İnceleme Örneği: Hikmet-name”, Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Nisan 2004, S. 7, s. 113-126.

CC GRØNBECH K. (1936), Codex Cumanicus, Kopenhagen.

DEMİR N.-ASLAN S. (2010), ürk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, (Ed. N. Demir, E. Yılmaz), 3. Baskı, Ankara: Nobel Yayınları.

DEMİRCİ Jale (2002), “Codex Cumanicus”, ürkler, C. III, s. 699-703.

DLT DANKOFF, Robert & KELLY, James (1982, 1984, 1985), Maḥmūd el- Kāşġarī. Compendium of the urkic Dialects. Dīvān Luġāt at-Turk (Maḥmūd el-Kāşġarī. ürk Şiveleri Lugati. Dīvānü Luġāt-it- ürk), Sour- ces of Oriental Languages and Literatures, (Ed. Şinasi Tekin & Gönül Alpay Tekin), Part I-III.

DRİMBA V. (1973), Syntaxe Comane, Editura Academiei- E.J. Brill, Bucureşti- Leiden.

DRİMBA V, (2000), Codex Cumanicus: édition diplomatique avec Fac-Smilés, Buca- rest, Editura Enciclopedica.

EDPT CLAUSON, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth- Century Turkish, Oxford.

EKER Süer (2010), Çağdaş ürk Dili, Ankara: Grafiker Yayınları, (6. Baskı).

ERDEM Melek (2004), “Türkmen Türkçesinde Alt Anlamlılık (Hyponymy)”, Çağdaş ürklük Araştırmaları Sempozyumu 2002, (8-10 Mayıs 2002), Ankara, s. 63 -73.

FİLİZOK Rıza (2001), Anlam Analizine Giriş, İzmir.

GOLDEN P. B. (1992), “Codex Cumanicus”, Central Asian Monuments, (Ed. H. B. Paksoy), sis Press, İstanbul, s. 33-63.

GUIRAUD Pierre, (1984), Anlambilim, (Çev. B. Vardar), Ankara: Gelişim Ya- yınları.

GÜNAY Doğan (2007), Sözcükbilime Giriş, Multilingual Yayınları, İstanbul.

KARAHAN Akartürk (2013), “Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları”, Turkish Studies, Volume 8/1 Winter, s. 1839-1865.

KLS: GRONBECH, K. (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü. Codex Cumanicus’un ürkçe Sözlük Dizini, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları

KTS: TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep (2003), Kıpçak ürkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

KWb: GRØNBECH, K. (1942), Komanisches Wörterbuch ürkischer Wortin- dex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen.

LYONS John (1971), Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge.

LYONS John (1983), Kuramsal Dilbilime Giriş, (Çev. A. Kocaman), Ankara.

LYONS John (2005), “Anlam Çözümlemesi”, erimden Anlama Dilbilim Yazıları, (Der- leyen ve Çev. M. Durak), Multilingual, İstanbul, s. 67-91.

PALMER F. R. (1981), Semantics, Cambridge University Press, Cambridge.

PALMER F. R. (2001), Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi, (Çev. R. Ertürk), Ankara.

OTWF ERDAL Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the lexicon, Vol. I-II, Otto Harrassowitz- Wiesbaden.

ÖZGÜR Can (2002), “Kıpçakların Dili”, ürkler, C. III, s. 692-698.

SAFRAN Mustafa (1993), Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lugatlara Göre Ku- man/ Kıpçaklarda Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, Türk Kül- türünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.

ŞİRİN USER Hatice (2012) “Eski Türk Yazıtlarında Politik ve Askeri Terim- lerden Örnekler”, Bilig, S. 60, s. 257-272.

TDES EREN Hasan (1999), ürk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara.

TERES Ersin (2007), “Karahanlı Türkçesinde Askerlikle İlgili Bazı Terimler Üzerine-2”, Turkish Studies/ ürkoloji Araştırmaları, Volume 2/4, s. 1185-1192.

TERES Ersin (2009), “Orta Türkçede ‘Zırh, Kalkan’ Anlamı Taşıyan Bazı Sözcükler”, urkish Studies/ ürkoloji Araştırmaları, S. 3, s. 2112–2118.

UĞUR Nizamettin (2003), Anlambilim: Sözcüğün Anlam Açılımı, Doruk, İstanbul.

UWb RÖHRBORN, Klaus (1977- 1979- 1981- 1988- 1994), Uigurisches Wörtebuch, Sprachmaterial der Vorislamischen ürkischen exte aus Zentralasien, Lieferung 1-5, Wiesbaden.

VARDAR Berke (2001), Dilbilimin emel Kavram ve İlkeleri, Multilingual, İstanbul.