TÜRK-RUS İLİŞKİLERİNDEN BİR KESİT: KARADENİZ DEMİRYOLLARI MÜZAKERELERİ VE İTİLAFNAME TEŞEBBÜSÜ (NİSAN 1900)

Osmanlı Devleti, Anadolu–Bağdat Demiryolu’nun imtiyazını Almanlara vermesi üzerine, Rusya bu demiryollarının kuzey hattı olacak olan Karadeniz Demiryolları’nın kendi nüfuz alanını tehdit ettiği gerekçesiyle bu projeye muhalefet etmiştir. Bu muhalefetin akabinde Osmanlı Devleti ile Rusya arasında çok çetin bir müzakere süreci yaşanmış ve bunun sonucunda da Türk ve Rus ilişkilerinin az bilinen bir yönü olan Karadeniz Demiryolları’nın ayrıcalığı, 1896 yılında Kafkasya’ya kaçan isyancı Ermenilerin Osmanlı Devleti’ne geri dönmemelerine karşılık 1900 İtilafnamesi ile Rusya’ya verilmiştir. 1900 İtilafnamesi, Osmanlı Devleti ile Rusya’nın bu konuda uzlaşmaya varmalarından öteye aynı zamanda iki devletinde bundan sonraki siyasetlerini ve hareketlerini etkilemiştir. 1900 İtilafnamesi’nin Rusya ile yapılmasından sonra Anadolu–Bağdat Demiryolu’nun güzergahı değişmiş ve aynı zamanda 1896 yılında Osmanlı Devleti’nden kaçan isyancı Ermeniler II. Meşrutiyet’e kadar memleketlerine dönememişlerdir.

Anahtar Kelimeler:

1900 İtilafnamesi, Osmanlı Devleti, Rusya, Karadeniz Demiryolları

PDF

___

1. Arşiv Belgeleri A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK), nr: 147-37. Hariciye Nezareti Belgrat Sefareti (HR.SFR_3), nr: 722-54; 722-58. Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS), nr: 195-33; 2840-35; 2899-6. Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO), nr: 206-42. İrade Dosya Usulü (İ.DUİT), nr: 33-25. İrade Hususi (İ.HUS), nr: 114-62; 114-74; 119-8; 132-66; 137-4; 151-15; 163-51. Şura-yı Devlet (ŞD), nr: 1230-33. Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), nr: 405-38. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK), nr: 60-108. Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA), nr: 34-66. 2. Süreli Yayınlar Divân İlmi Araştırmaları Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi İkdam Osmanlı Araştırmaları 3. Tetkik Eserler “Osmanlı–Rus İtilafı”, İkdam, 25 Ekim 1913, s. 2. “Şarki Anadolu Şimendiferleri ve Rusya”, İkdam, 24 Ekim 1913, s. 2. ACEMOĞLU, Daron, ROBİNSON, James A., Ulusların Düşüşü, Çev. Faruk Rasim Velioğlu, İstanbul, Doğan Kitap, 2017. BAYDUR, Mithat, “Osmanlı – Alman İlişkilerinde Anadolu ve Bağdat Demiryollarının Yeri”, Osmanlı, c. II, Ed. Güler Eren, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999. BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1991. BEYDİLLİ, Kemal, “Bağdat Demiryolu”, İslam Ansiklopedisi, c: 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. BİRİNCİ, Ali, “Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri Meselesi”, Divân İlmi Araştırmaları, Sayı: 19 (2005/2). DİNÇER, Sinan, “Osmanlı’dan Dışarıya Ermeni Göçü ve Tabiiyyet Politikaları”, 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım, Haz. Fikret Adanır-Oktay Özel, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015. EARLE, Edward Mead, Bağdat Demir ve Petrol Yolu Savaşı, Haz. Nurer Uğurlu, İstanbul, Örgün Yayınevi, 2003. ENGİN, Vahdettin, Rumeli Demiryolları, İstanbul, Eren Yayınları, 1993. GÜLSOY, Ufuk, Hicaz Demiryolu, İstanbul, Eren Yayıncılık, 1994. IMBERT, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme Hareketleri, Çev. Adnan Cemgil, İstanbul, Engin Yayıncılık, 1981. İRTEM, Süleyman Kani, Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, Temel Yayınları, 1999. KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2011. KAYNAK, Muhteşem, “Osmanlı Ekonomisinin Dünya Ekonomisine Eklemlenme Sürecinde Osmanlı Demiryollarına Bir Bakış”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 1-2 (1985). KİESER, Hans–Lukas, Iskalanmış Barış, Çev. Atilla Dirim, İstanbul, İletişim Yayınları, 2013. KÜÇÜKUĞURLU, Murat, “Meşrutiyet Devrinde Trabzon – Erzurum Demiryolu Teşebbüsleri”, Osmanlı Araştırmaları 32 (2008). ÖZYÜKSEL, Murat, Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul, Arba Yayınları, 1988. PASTIRMACIYAN, Karakin, Anadolu-i Şarki Şimendifer Meselesi, Dersaadet, Araks Matbuası, 1328. Sultan Abdülhamit, Siyasi Hatıratım, İstanbul, Dergah Yayınları, 1987. Türkçe Sözlük, Haz. İsmail Parlatır vd., c. I, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1998. UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih, İstanbul, Der Yayınları, 2006. ULUĞBAY, Hikmet, İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Petropolitik, Ankara, De Ki Yayınları, 2008. YILDIRIM, İsmail, “Osmanlı Demiryolu Politikasına Bir Bakış”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1 (2002).