TÜRK-RUS İLİŞKİLERİ VE MOSKOVA ANLAŞMASI

Türkiye ve Rusya ilişkileri 15. yüzyıl sonuna kadar giden köklü bir geçmişe sahiptir. İki ülke, 1682 yılından 1918 yılına kadar savaşlar, ittifaklar, yardımlar ve dostlukların yaşandığı yaklaşık 250 yıllık sürecin beşte birini mücadele ile geçirmişlerdi. I. Dünya Savaşı öncesi Osmanlı Devleti, aynı ittifak sistemi içerisinde yer almak amacıyla Rusya’ya yönelik girişimlerde bulunmuş ama iki ülke arasında anlaşma sağlanamadığından savaşta rakip iki ittifak grubu içerisinde yer almışlardı. 1914’te başlayan I. Dünya Savaşı, 1917 yılına geldiğinde Rusya’da devrimin kapısını aralamıştı. Rusya’nın merkezî devletlere karşı İngiltere ve Fransa’nın yanında savaşa girmesi, Romanov Hanedanının sonunu getirmiştir. Rusya’da Bolşevik İhtilali sonrası büyük değişim yaşanırken savaşın kaybedilmesinden sonra Mondros Mütarekesi ve Sevr Antlaşması sonucunda İtilâf Devletleri Türkiye’yi parçalamaya, siyasi ve ekonomik bakımdan büyük emperyalist devletlerin tam egemenliği altına girmeye mahkûm etmişti. Mustafa Kemal Paşa önderliğinde Türk halkı, bir yandan padişah yanlılarının körüklediği isyanlarla uğraşırken diğer yandan özgürlüğünü ve bağımsızlığını korumak için istilacılara başkaldırmıştı. Bu süreçte, Bolşeviklerle ilişki kurmak ve onların yardım ve desteğini almak hep ön planda olmuştur. Batılı emperyalist devletlere karşı bir tehdit oluşturan Sovyet Rusya, Anadolu’da millî bağımsızlık mücadelesinin önderleri yardım alınabilecek tek alternatifti. Bu nedenle Sovyet Rusya ile yakın ilişkiler kurulması öncelikli olarak ele alınmıştır. Buna bağlı olarak yeni Türkiye’nin en yakın dostu Sovyet Rusya olmuştur. İki ülke arasındaki düşmanlık yerini yakın bir dostluk ve güvene bırakmakla birlikte, çeşitli vasıta ve kişiler tarafından şekillendirilen ilk ilişkiler, yeni ümitlerle birlikte, birtakım sıkıntıların da ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bununla birlikte iki ülke, önce karşılıklı olarak elçiler atamış ve ardından 16 Mart 1921’de Moskova’da dostluk anlaşmasını imzalamıştır. Bu çalışmada mütareke dönemi Türk-Rus ilişkileri, Moskova Antlaşması’nın iki ülke ilişkileri açısından önemi ve sonuçları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Mütareke Dönemi, Moskova Antlaşması, Türkiye, Rusya, Dış Politika

PDF

___

A. Arşivler Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Çankaya Cumhurbaşkanlığı Arşivi Foreign Office Archives (PRO, London) Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi Başkanlığı (ATASE) Arşivi. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE). Türk Tarih Kurumu Tevfik Bıyıklıoğlu Arşivi. B. Tetkik Eserler ADIVAR, Halide Edip, Türkün Ateşle İmtihanı, Atlas Kitabevi, 11. Baskı, İstanbul 1994. APAK, Rahmi, İstiklâl Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, TTK Yayınları, Ankara 1990. ARALOV, Semiyon İvanoviç, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları, Çev. Hasan Ali Ediz, Burçak Yayınları, İstanbul 1967. ASLAN, Yavuz, Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi: Türkiye Komünistlerinin Rusya’da Teşkilatlanması 1918-1921, TTK Basımevi, Ankara 1997. ________, Mustafa Kemal-Frunze Görüşmeleri Türk- Sovyet İlişkilerinde Zirve, Kaynak Yayınları, İstanbul 2002. ATATÜRK, M. Kemal, Nutuk, II, M.E.B., İstanbul 2000. Atatürk’ün Milli Dış Politikası (Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge) 1919-1923, 1, T.C. Kültür Bakanlığı Atatürk Dizisi, Ankara 1994. Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991. BAYUR, Yusuf Hikmet, “Mustafa Suphi ve Milli Mücadeleye El Koymaya Çalışan Başı dışarıda Akımlar”, Belleten, XXXV/137-140, Ankara 1971, ss. 587-654. ________, Türk İnkılap Tarihi, III, Kısım 4, Ankara 1991. ________, Türkiye Devletinin Dış Siyasası, Ankara 1995. BELEN, Fahri, Askeri, Siyasal ve Sosyal Yönleriyle Türk Kurtuluş Savaşı, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1973. BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Osmanlı ve Türk Doğu Hudut Politikası, İstanbul 1958. ________, Atatürk Anadolu’da (1919-1921), I, Kent Basım Evi-Ekim 1981. BİLGE, A. Suat, Türkiye-Sovyet İlişkileri 1920-1964, Türkiye İşbankası Yayınları, Ankara 1992. BURÇAK, Rıfkı Salim, Moskova Görüşmeleri (26 Eylül 1939-16 Ekim 1939) ve Dış Politikamız Üzerindeki Tesirleri, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1983. CARR, E. H., Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrim 1 1917-1923, Çev. Orhan Suda, İstanbul 1989. CEBESOY, Ali Fuat, Moskova Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul 2002. ________, Milli Mücadele Hâtıraları, Vatan Neşriyatı, İstanbul 1953. CERRAHOĞLU, A. (Kerim Sadi), Türkiye’de Sosyalizmin Tarihine Katkı, İstanbul 1975. ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923, I, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1994. ÇORUHLU, Samih (Akdes Nimet Kurat), “İstiklâl Savaşında Komünizm Faaliyeti”, Yeni İstanbul, 3 Temmuz 1966, Tefrika No. 3. DAVISON, Roderic H., “Turkish Diplomacy From Mudros To Lausanne”, The Diplomats 1919-1939, Graig, Gordon A. – Gilbert, Felix (Ed.) Princeton Univ. Press, New Jersey 1953, ss. 1-172. DAVIES, Norman, Avrupa Tarihi, 1996, Çev. Ed. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yayınları, Ankara 2006. Documents on British Foreign Policy 1919-1939 First Series, XII, Her Majesty’s Stationery Office, London 1970. GÖKDEMİR, Ahmet Önder, Cenûb-i Garbî Kafkas Hükûmeti, Ankara 1989. Hâkimiyet-i Milliye, 28 Haziran 1921, nr: 221. http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/415. JAECHKE, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), TTK Yayınları, Ankara 1989. KANDEMİR, Feridun, Atatürk’ün Kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Sonrası, Yayınlayan: Nejat Ağbaba, Yakın Tarihimiz Yayınları: 5, İstanbul. KARABEKİR, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, Cilt: II, Emre Yayınları, İstanbul 1995. KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Kâzım Karabekir (Kendi Eserleri, Haltercümeleri ve Arşiv Belgeleri’ne Göre), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991. KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990. NADİ, Yunus, Kuruluş Savaşı Anıları, İstanbul 1978. ÖZALP, Kâzım, Milli Mücadele 1919-1922, I, TTK Basımevi, Ankara 1988. ÖZTOPRAK, İzzet, “Maverayı Kafkas Hükümeti”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001-İstanbul), Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara 2003, ss. 128-130. Aşenba, “Şimalî Kafkasya'da Bolşevikler”, Milliyet ve Bolşevizm Makaleler Mecmuası, İstanbul 1928. ROBERTS, J.M., Avrupa Tarihi, 1996, Çev. Fethi Aytuna, İnkılap Yayınları, İstanbul 2010. SONYEL, Salâhi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, I, TTK Yayınları, Ankara 2014. SOYSAL, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları I. Cilt (1920-1945), TTK Yayınları, Ankara 1989. SÜRMELİ, Serpil, Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2001. T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, I, Devre: I, İçtima: I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1999. T.C. Genelkurmay Başkanlığı, TİH, II’nci Cilt Batı Cephesi 3’üncü Kısım, Ankara 1999. TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, IV, İstanbul 1991. TBMMZC, Devre I, İçtima 2, Cilt X, s. 285. TELLAL, Erel, Mirsaid Sultan Galiyev¸ SBF Yayınları, Ankara 2001. TENGİRŞEK, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981. TEVETOĞLU, Fethi, “Atatürk’ün Sovyet Politikası”, Türk Kültürü, Atatürk Sayısı, 25, Kasım 1964, ss. 28-31. ________, Milli Mücadele Dönemi Yılları Kuruluşlar, Ankara 1991 ________, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1967. TOGAN, Zeki Velidi, Hâtıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri, İstanbul 1969. TUNÇAY, Mete, Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925), 3. Basım, Bilgi Yayınları, Ankara 1978. USTAOĞLU MAHMUD MİDHAT, Batum ve Artvin Tarihi, Trabzon 1339. Varlık, 12 Kânun-ısâni 1338, Sayı: 19. YERASIMOS, Stefanos, Türk- Sovyet İlişkileri (Ekim Devriminden “Milli Mücadeleye”), Gözlem Yayınları, İstanbul 1979. YILDIRIM, Dursun-ÖZÖNDER, M. Cihat, Karabağ Dosyası, Türk Kültürü Araştırmaları Yayınları, Ankara 1991.