En’am 6/103. Ayeti Bağlamında Tefsirde Rü’yetullah Tartışmaları: Taberî, Zemahşerî ve Râzî Tefsirleri Örnekliğinde Mukayeseli Bir İnceleme

Genellikle ölümden sonraki hayata dair bilgi ve değerlendirmeler, naklî delillere dayalı olarak açıklanmaktadır. Bunula birlikte İslâmî ilimlerin tarihinde ayet ve hadislere dayanan bu bilgilerin mezhebî yaklaşımlara göre yorumlandığı örnekler bulanabilmektedir. Allah’ın ahirette cennete yerleşen müminler tarafından görülmesinin imkanı üzerine geliştirilen rü’yetullah tartışmaları da nassın mezhebî aidiyet doğrultusunda yorumlanmasına dair özgün örneklerden bir tanesidir. Biz de bu çalışmada En’am 6/103. ayeti çerçevesinde rü’yetullah konusunda nassı yorumlamada mezhebî mensubiyetin fonksiyonunu farklı sosyolojik ve mezhebî aidiyetleri olan üç müfessir bağlamında inceleyeceğiz. Mezkur ayet, kelam tarihinde rü’yetullah konusu bağlamında tartışılmaktadır. Dolayısıyla bu ayet, İslam düşünce tarihinde kelâmî anlamda Allah’ın görülüp görülemeyeceği bağlamında ihtilaflara konu olmuştur. Biz, belirlediğimiz tefsirler çerçevesinde mezhebî mensubiyetin bu ayet üzerindeki yorumlara etkisini ortaya koymaya çalışacağız. Bunu yaparken Zemahşerî’nin (ö. 538/1144), Taberî’nin (ö. 310/923) ve Râzî’nin (ö. 606/1209) tefsirleri çalışmamızın kapsamını oluşturmuştur. Zira rü’yetullah meselesinin Mu’tezile cephesini tefsir literatürü içerisinde en net bir şekilde bulabileceğimiz kaynaklardan birisi, Zemahşerî’nin tefsiridir. Çalışmamızda bu tartışmanın Sünnî tarafını ise Râzî ve Taberî temsil etmektedir. Özellikle Râzî, tefsirinde Mu’tezile’ye önemli bir yer ayırmaktadır. Ayrıca bu iki kaynağı seçmemizin bir diğer sebebi de, tefsir literatüründeki Mu’tezile eleştirilerinde rivayet ve dirayet metotları arasındaki farkı görmeye çalışmaktır. Çalışmamıza En’am 6/103. ayeti kapsamında rü’yetullah meselesinin tarihi seyrine kısaca değinerek başlayacağız. Daha sonra Zemahşerî örneğinde ve mezkûr ayet kapsamında Mu’tezile’nin konuyu ele alışını inceleyeceğiz. Mu’tezile’nin konuya yaklaşımını aktardıktan sonra ise sırasıyla Taberî ve Râzî özelinde Ehl- Sünnet’in Mu’tezile eleştirisi odaklı değerlendirmelerini mercek altına alacağız. Amacımız konunun işlenmesinde tefsir literatüründeki mezhebi mensubiyetin etkisini göstermek olduğundan başlıkların sıralamasında müfessirlerin kronolojisi değil, mezhep odakları etkili olmuştur. Ayrıca Taberî ile birlikte Zemahşerî’den önceki ve erken dönemdeki; Razî ile birlikte ise Zemahşerî sonrası Mu’tezile tasavvurunu mukayese edebileceğiz.

Anahtar Kelimeler:

Mu'tezile, Ehl-i Sünnet, Zemahşerî, Taberî, Râzî, Mezhebî Aidiyet

Rü'yetullah discussions in Tafsir in the context of verse of En'âm Surah, 103: A Comparative Study in the example of Tafsir Tabari, Zemahsheri and Razi

Knowledge and evaluations of life after death are generally described based on Quranic text and hadiths sources. But over the history of Islamic sciences, it can be found some samples where this Knowledge and evaluations are interpreted according to sectarian approaches based on verses and hadiths. The rü'yetullah discussions developed on the possibility of Allah being seen by believers who settle in heaven in the hereafter are also one of the original examples of Quranic text interpretation in accordance with sect affiliation. In this study, we will examine the function of sect membership in the Quranic text interpretation of rü'yetullah in the context of three mufessir who have different sociological and sect affiliations with in the frame En'âm Surah, 103. In studying so, the exegesis of Zemahsheri (D. 538/1144), of Taberi (D. 310/923) and Razi (D. 606/1209) have formed the scope of our study. Because one of the sources we can find the Mu'tezile interpretation the rü'yetullah issue in the Tafsir sources is the Tafsir of Zemahsheri. In our study, Razi and Tabari represent the Sunni understanding / comments of this debate. Razi, in particular, devotes an important place to Mu'tezil in his exegesis. In addition, another reason why we choose these two sources is to try to see the difference between the narratives and methods of resistance in the criticism of Mu'tezile in Tafsir. We will begin by briefly addressing the historical course of the rü'yetullah issue in the frame of En'âm Surah, 103. Later, in the example of Zemahsheri and within the scope of the verse, the way Mu'tezile dealt with the subject will be examined. After conveying Mu'tezile's approach to the subject, we will examine the assessments of Ehl-Sunnah respectively in Taberî and Râzî, by focusing on criticism of Mu'tezile. Since our aim is to show the influence of sectarian affiliation in the Tafsir literature about rü'yetullah issue, sectarian belongings have been effective in the ranking of the titles, not the chronology of mufessir. In addition, together with Taberi, we will be able to compare the idea of Mu'tezile before and early Zemahsheri; together with Razi, we will be able to compare the idea of Mu'tezile after Zemahsheri.

Keywords:

Mu'tezile, Ehl-i Sunnah, Zemahşerî, Râzî, Taberî, Sectarian Belongings,

PDF

___

Abdurrahman Bedevî, Mezâhibu’l-İslâmiyyîn Beyrut: 1973.
Atik Aydın, Taberî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Celal Kırca, “Mezhebî Tefsir Ekolünün Ortaya Çıkışı”, İslâmî Araştırmalar, 5, Ekim 1987.
Ebû Davud, Süleyman es-Sicistânî, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Enver Arpa, Zemahşeri'nin Tefsirdeki Yeri, Ankara: Fecr Yayınevi, 2013.
Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî, el-Lüma’ fi’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘-Eş'ari Kelâmı, çev. Hulusi Arslan, İstanbul: İz Yayınları, 2018.
Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî, el-İktisâd fi’l- i’tikâd (İtikadda Orta Yol), çev. Kemal Işık, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 1971.
Halis Albayrak, Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine: Kur’an’ın Kur’an’la Tefsir, İstanbul: Şule Yayınları, 2015.
Hikmet Akdemir,. “Taberî’ye Göre Rü’yetullâh Meselesi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2002), ss. 7-26.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî, Hâdi’l-Ervâh, nşr. Yusuf el-Büdeyvî-Muhyiddin Muştû (Beyrut: 1991).
İbn Mace, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992).
İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed b. Abdülhalim, thk. Adnan Zerzur, Mukaddime fî Usûlü’t-Tefsîr, Dımeşk: 1972.
İsmail Çalışkan, Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
İsmail Durmuş,– Yekta, Şaraç, “Leff ü Neşr”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Kâdî Abdulcebbar, Ebû’l-Hüseyn. Şerhu’l- usûli’l-hamse. tah. Abdulkerim, Osman. Kahire: Mektebetu’l-Usre, 1996.
Kâdî Abdulcebbar, el-Muğnî fî ebvâbi’t-Tevhîd ve’l Adl, thk. Emin el-Hûlî, Kâhire: Dâru’l-Mısrıyye,.
Kâdî Abdulcebbar, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, nşr. Taha Hüseyin vd, Kahire: 1962-1965.
Kâdî Abdulcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (metin ve çeviri), çev. İlyas Çelebi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., 2013.
Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî (ö. 333/944), Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları-İSAM, 2017.
Mustafa Öztürk, Tefsir Tarihi Araştırmaları, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
Müslim, Ebu’l-Hüseyin el-Haccâc en-Neysâburî, el-Câmiu’s-Sahîh, Kahire: 1987.
Naif Yaşar, İlk Üç Asır Kelam Tartışmaları ve Taberî, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Nasr Hamid Ebû Zeyd. el-İtticâhu’l-aklî fi’t-Tefsîr. Beyrut: Dâru’t-Tenvir, 1999.
Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid en-Nesefî, Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk. Hüseyin Atay, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
Osman Aydınlı , İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci- Mu’tezile’nin Oluşumu Ve Ebu’l – Hüzeyl Allaf, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
Ömer Pakiş, “Rü’yetullahla İlişkilendirilen Ayetlerin Okuma Biçimi” MÜİFD, (2001/2).
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî, el-Muhassal, çev. Hüseyin Atay, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
Râzî, Mefâtîhu’l-Gayb/Tefsîr-i Kebîr. 32 cilt. Beyrut: Dâr’u İhyâi’t-Turâsi’l Arabiyyi, 1999.
Râzî, Me’âlimü Usûli’d-Dîn (tahkikli metin ve çeviri) thk. Orabi Orabi, çev. Muhammet Altaytaş, İstanbul: Türkiye Yazma Ederler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezid b. Ğalib, Câmiu’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Tahkik. Halil el-Meys, 26 cilt, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî et-Teftâzânî, Şerhu’l-Akâid, çev. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yayınları, 2013.
Temel Yeşilyurt, “Rü’yetullâh”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2008.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen, İstanbul: 1992.
Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmud Ömer b. Muhammed el-Harizmî, el-Keşşâf an hakāiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvil fî vücûhi’t-te’vîl, Arapça tahkikli metin ve çeviri. Murat Sülün, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, tah. Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1999.
Zülfikar Durmuş, “Zemahşerî’nin Muhkem Muteşabihe ilişkin Görüşleri” Marife, 3/3 (2003).
Zürkânî, Muhammed Abdülazim, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’an, Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabiyye, 1995.