YENİ BULUNTULAR IŞIĞINDA KUZEYDOĞU ANADOLU KAYA MEZARLARI

Doğu Anadolu’nun dağlık coğrafyasında kendilerine özgü bir kültür oluşturmayı başaran Urartular, mimarlıkta ve maden işçiliğinde önemli eserler oluşturmuşlardır. Dini inançlarıyla şekillenen ölü gömme yöntemleri de Urartu’nun kendine özgü mimari özelliğinin bir yansımasıdır. Urartu egemenliği altındaki bölgede her geçen gün yeni Urartu mezarları belgelenmekte ve böylece Urartu’nun ölü gömme geleneği ve bu ölü gömme geleneği içinde kaya mezarlarının durumu daha iyi anlaşılmaktadır. Günümüze kadar tüm Urartu coğrafyasında tespit edilen kaya mezarlarının sayısı 50 civarındayken bunun 18’i Kuzeydoğu Anadolu’da (ErzurumErzincan-Kars-Iğdır) tespit edilmiştir. Bu bakımdan Urartu’nun kuzeyi çeşitli nedenlerin de etkisiyle kaya mezarları üzerine sağlıklı değerlendirmeler yapabilmek için ayrı bir önem taşımaktadır. Bu yazıda, Urartu’nun kaya mezarlarının kökenleri, işlevleri ve tarihlendirmeleri üzerine görüşleri destekleyecek veya değiştirecek yeni tespit ettiğimiz 8 kaya mezarı değerlendirilecek ve yeniden yorumlanmaya çalışılacaktır

Light of New Findings in Northeastern Anatolia Rock-cut Tombs

Keywords:

-,

___

  • ARSLANTAŞ, Y. 2008: “Yukarı Fırat Bölgesi’nde 2006 Yılı Yüzey Araştırmalarında Tespit Edilen iki Yeni Urartu Kaya Mezarı”, Doğu Anadolu Araştırmaları-2008, Elazığ, 107-116
  • BARNETT, R.D. 1963: “The Urartian Cemetery at Igdir”, Anatolian Studies X III, Ankara, 153-198.
  • BAŞGELEN, N. 1986: “Doğu Anadolu’dan Demir Çağı’na Ait Bazı Yeni Bulgular II”, Arkeoloji ve Sanat 32/33, İstanbul, 25-30
  • BAŞGELEN, N. 1998: “The Çelikli-Erzurum Rock-Cut Tomb”, Light on Top of the Black Hill. Studies Presented to Halet Çambel. Karatepe’de ki Işık Halet Çambel’e Sunulan Yazılar, (Ed. G. Arsebük-M.J. Mellink- W. Schirmer), İstanbul, 95-103
  • BELLİ O.-E. KONYAR, 2003: Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken demir Çağı Kale ve Nekropolleri, İstanbul
  • BELLİ, O.-A. CEYLAN, 2002: “A Bronze Age And Urartian Fortress in the Northeast Anatolia, Yoğunhasan”, Turkish Academy of Sciences Journal of Archaeology - TÜBA-AR-5, 119-142
  • BİNGÖL, A. 2002: “Karayazı’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmaları” Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 2,28-29, Erzurum, 173-190.
  • BİNGÖL, A. 2003: En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Kars ve Çevresi, A.Ü. Basılmamış Doktora Tezi, 2003, Erzurum.
  • BURNEY, C.A. 1966: “A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayalıdere” Anatolian Studies 16, 55-111
  • CEYLAN, A. 2001: Sarıkamış, Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Ankara.
  • CEYLAN, A. 2003: “2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları” 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 311-324
  • CEYLAN, A. 2004; “2002 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 263-272
  • CEYLAN, A. 2005b; “The Erzincan, Erzurum and Kars Region in The Iron Age”, Anatolian Iron Ages V, London, 21-29
  • CEYLAN, A. 2006: “2004 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları” 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara; Topaloğlu, 2011
  • CEYLAN, A., 2008; Doğu Anadolu Araştırmaları (Erzurum-Erzincan-Kars- Iğdır), Erzurum
  • ÇAVUŞOĞLU R- H. BİBER, 2008: “Van-Kalecik Urartu Nekropolü Üzerine Bir Değerlendirme” Aykut Çınaroğlu’na Armağan, Ankara, 189-212
  • ÇEVİK, 2000: Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara.
  • ÇİLİNGİROĞLU, A. 1982: Diauehi’de Bir Urartu Kalesi: Umudum Tepe (Kalortepe), Anadolu Araştırmaları-VIII, İstanbul, 191-203
  • ÇİLİNGİROĞLU, A. 1998: “Urartu’da Tapınma ve Tapınma Yerleri”, Light on Top of the Black Hill. Studies Presented to Halet Çambel. Karatepe’de ki Işık Halet Çambel’e Sunulan Yazılar, (Ed. G. Arsebük-M.J. Mellink- W. Schirmer), İstanbul, 229-233 vd.
  • ÇİLİNĞİROĞLU, A. 2011, “Urartu Dini”, Urartu: Doğu’da Değişim, (Ed. K. Köroğlu- E. Konyar), İstanbul.
  • DANIK, E. 2001: “Vasgirt Kaya Mezarları Hakkında İlk Gözlemler”, İdol- Arkeoloji ve Arkeologlar Derneği Dergisi- 9, 12-16
  • DERİN, Z. 1993: Demir Çağ’da Doğu Anadolu’da Ölü Gömme Gelenekleri, Ege Üniversitesi Basılmamış Dok. Tez., İzmir.
  • DİNÇOL, A.M. 1994: “Cultural and Political Contacts Between Assyrian and Urartu”, Tell Aviv 21-1, 6 vdd.
  • ERKMEN, M.-A. CEYLAN, 2003; “Pasinler Kalesi Kazısı 2001”, 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara.
  • GİRGİNER, K.S., “Iğdır’da Bir Urartu Mezarlığı”, Atatürk Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi-25, Erzurum, 253- 306
  • GÜNAŞDI, Y.-Y. TOPALOĞLU-A. BİNGÖL-A. CEYLAN, 2012: “Erzurum, Erzincan Kars, Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları-2010”, 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara.
  • HUFF, D. 1968; “Das Grab von Doğubeyazıt. Seine Stellung unter den Urartäischen und iranischen Fels Gräbern”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 87-95
  • IŞIK, F. 1987: “Şirinlikale, Eine unbekannte Urartäischen Burg und Beobachtungen zu den Felsdenkmalern eines schöpferischen Bergvolks Ostanatoliens”, Belleten LI /200, Ankara, 497-534
  • IŞIK, F. 1995: “Die offenen Felsheiligtümer Urartus und ihre Beziehungen zu denen der Hethiter und Phryger”, Documenta Asian-II
  • KARAOSMANOĞLU, M. 2004: “Urartu Kaya Mezarlarının Kökeni Üzerine”, Anadolu’da Doğdu- 60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan, (Ed. H. İşkan, G. Işın), İstanbul, 419-423
  • KLEISS, W.-H.HAUPTMANN,1976: Topographische Karte von Urartu, Berlin.
  • SEVİN, V. 1982: “Van Kalesi’nden Bir Kaya Mezarı ve Urartularda Ölü Yakma Geleneği”, Anadolu Araştırmaları- VIII, Ankara, 151-158
  • KOÇHAN, N.-BAŞARAN, C. 1986: “Diyadin Çevresinin Arkeolojik Araştırması ve Toklucak Kaya Dehlizleri”, Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 14, Erzurum, 235-254
  • KONYAR, E., “Urartu Mezar Tipleri ve Gömü Adetleri”, Urartu: Doğu’da Değişim, (ed. K. Köroğlu - E. Konyar), İstanbul, 2011.
  • KONYAR, E. 2004; Doğu Anadolu Erken Demir Çağı Kültürü: Arkeolojik Kazı ve Yüzey Araştırmaları Bulgularının Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
  • KONYAR, E. 2005: “Urartu’da Mezar Tipleri ve Gömü Adetleri”, Turing Türkiye Belleteni- 89, 36-40.
  • KOZBE-CEYLAN, vd., 2008: Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri- 6a-b Demir Çağları, İstanbul.
  • KÖROĞLU, K., 2005: “Doğu Anadolu Kaya Mezar Gelenekleri”, Arkeoatlas-4, 120-121
  • KÖROĞLU, K., 2007: “New Observations on the Origin of the Single-Roomed Rock-Cut Tombs of Eastern Anatolia”, Belkis Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan, (ed. M. Alparslan, M. Doğan-Alparslan, H. Peker), İstanbul, 445- 456
  • KÖROĞLU, K., 2008: “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”, Arkeoloji ve Sanat-127, 21-38
  • LEHMANN, C.F.-HAUPT, 1931: Armenien Eins und Jetzt, Berlin-Leipzig.
  • ÖĞÜN, B. 1974: “Urartu Halk Mezarları”, Cumhuriyet’in 50. Yıldönümü Anma Kitabı, 443-469.
  • ÖĞÜN, B. 1978: “Die Urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, (ed. E. Akurgal), Ankara, 61-67
  • ÖZKAYA, V. 1994:“Erzurum-Horasan-Aliçeyrek Köyü Yüzey Araştırması”, XI. Araştırma Sonuçlar Toplantısı, Ankara, 379-397
  • PİOTROVSKİ, B.B. 1966: Regno di Van. Urartu, London.
  • SAGGS, H.W.F. 1953: Some Ancient Semitic Conceptions of the Afterlife
  • SALVİNİ, M. 1995; Die Religion der Urartaer, Darmstadt.
  • SEVİN, V. 1994: “Three Urartian Roc-cut Tombs from Palu”, Tel Aviv 21, 58- 67.
  • SEVİN, V. 1986: “Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katkılar”, Anadolu Araştırmaları-X, 329-350
  • SEVİN, V. 1987: “Elazığ- Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1985”, IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 279-300
  • SEVİN, V. 1988: “Elazığ- Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1986”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 1-44
  • SEVİN, V. 1989: “Elazığ- Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 451-500
  • TARHAN, M.T. 1994: “Resent Research at the Urartian Capital Tushpa”, Tell Aviv 21-1, 22 vd.
  • TEXİER, C. 1839-42: Description de I ’Arménie La Perse Mésopotamie, Paris
  • TOPALOĞLU, Y. 2009, Kuzeydoğu Anadolu'da Urartu'nun Tarihi Mirası (Kalıntıları ve Arkeolojik Verileri), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas. Dok. Tez, Erzurum
  • TOPALOĞLU, Y. 2011: "Iğdır Bölgesi’nde Yeni Urartu Kaya Mezarları Tunç Çağı" Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13-2, Edirne, 309-326.
  • TOPALOĞLU, Y. Y. GÜNAŞDI, A. BİNGÖL, A. CEYLAN, 2011: “Erzurum, Erzincan Kars, Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları-2009”, 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara.
  • ÜNAL, A. 1975-76: “Hititlerde Ölülere Sunulan Kurban Hakkında Bazı Düşünceler”, Anadolu XIX, 165 vd.
  • YİĞİTPAŞA, D. 2010: “Urartu Ölü Gömme Gelenekleri ve Ölümle İlgili Ritüeller”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi-25, 177- 202.