Takip ve Tenkit Arasında Urmevî’nin Râzî’nin Muhakkik Kimliğiyle İlişkisi: İnsan Fiilleri Örneği
İslam düşünce tarihinin en etkili şahsiyetlerinden biri Fahreddin Râzî’dir (ö. 606/1210). Başta metafizik ve teolojik bahisler olmak üzere birçok konu ile ilgili problem oluşturan müşekkik, sorunları mezhepler üstü çözmeye çalışan muhakkik ve birçok farklı görüşü en üst kavramlarda buluşturan câmi kimlikleri, kendinden sonraki bütün düşünürleri ciddi anlamda etkilemiştir. Bu yüzden gelenekte bütün ekoller onun geride bıraktığı felsefî ve ilmî dinamizmi tevarüs etmek zorunda kalarak oluşturduğu problemler ve sunduğu çözümlerle ilgili bir tutum sergilemiştir. Onu bu denli vazgeçilemez ve etkili kılan asıl önemli saik ise onun problem oluşturan, kelamı felsefeye, felsefeyi de kelama taşıyan, kelamı esas alarak felsefeyi, felsefeyi de esas alarak kelamı eleştiren müşekkik kimliğidir. Bu nedenle hayatı boyunca siyasi ve toplumsal olarak Eş‘arîlik içinde değerlendirilen Râzî’nin eserlerine bakıldığında onun farklı ekoller tarafından sahiplenilmeye ve farklı şekillerde yorumlanmaya uygun bir düşünür olduğu açıkça görülmektedir. Birçok Ehl-i sünnet kelamcısının, Râzî’nin kelâmî-Eş‘arî bir tema ile yazdığı eserleri ön plana çıkarması, onun mezhepler üstü muhakkik kimliğinin gölgelenmesine neden olmuştur. Buna karşılık bazı düşünürlerin Râzî’yi filozof-kelamcı ve muhakkik kimliği ile bilinmesi ve tanınması noktasında bir gayret içinde oldukları görülmektedir. Özellikle Kemâleddin İbn Yunus’tan (ö. 639/1242) bir şekilde istifade eden ilmî şahsiyetlerde bu gayret açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Buna örnek olarak Efdâlüddin el-Hûnecî (ö. 646/1248), Esîrüddin el-Ebherî (ö. 663/1265 ), Necmüddin el-Kâtibî (ö. 675/1277) verilebilir. Bu şahsiyetler bir taraftan Râzî’nin ilmî mirasının yaygınlaşması noktasında etkin bir rol oynarken, diğer taraftan ise Râzî’nin mezhepler üstü muhakkik kimliği ile ön plana çıkarılmasında etkili olmuşlardır. Onun söz konusu ilmî mirasını tevarüs eden Sirâceddin el-Urmevî (ö. 682/1283) de, onun daha çok mezhep üstü sorunları çözen muhakkik kimliğini tesis eden önemli isimler arasında yer almaktadır. Bu tesisin bariz bir şekilde ortaya çıktığı konuların başında ise insan fiilleri gelmektedir. Urmevî, insan fiilleri konusunda başta el-Erba‘în olmak üzere Râzî’nin insanın kudret ve tesirini yok sayacak düzeyde cebrîliği andıran ifadelerini revize etmeye çalışmaktadır. O, Lübâb isimli eserinde bir taraftan Râzî’nin el-Erba‘în isimli eserini ihtisar ederken, diğer taraftan ise Râzî’nin insan fiilleri konusundaki Eş‘arî tutumunu ciddi şekilde eleştirmektedir. Bunu da büyük ölçüde bizzat Râzî’nin el-Metâlibü’l-‘âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhi gibi ansiklopedik eserlerinde dile getirdiği argümanlar ekseninde yapmaktadır. Kuşkusuz bunun da sıradan bir durum olmadığı açıktır. Çünkü insan fiilleri, düşünürlerin ulûhiyyet tasavvurunu ve Allah-insan ilişkisini belirleyen konuların başında gelmektedir. Bu çalışmada Râzî’nin bu konudaki tutumu, Urmevî’nin felsefî ve kelâmî eleştirileri tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece insan fiilleri ekseninde onun Râzî’yi muhakkik olarak tesis etmeye çalıştığı açıkça görülmektedir.
Anahtar Kelimeler:
Kelam, İnsan fiilleri, Fahreddin er-Râzî, Sirâceddin el-Urmevî, Anadolu, Muhakkik
Between Following And Criticizing Sirāj al-Dīn al-Urmawî's Relationship with Fakhr al-Dīn al-Rāzī's Mohaqqiq Identity: The Case of Human Acts
One of the most influential figures in the history of Islamic thought is Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210). The identities of mushakkik, which creates problems on many subjects, especially metaphysical and theological ones, the muhaqqiq who tries to solve the problems above the sects, and the jâmî who brings many different views together in the highest concepts, have seriously affected all the thinkers after him. Therefore, in the tradition, all schools had to inherit the philosophical and scientific dynamism that he created and displayed an attitude about the problems he created and the solutions he offered. The real important motive that makes Râzî so indispensable and effective is his problematic identity (mushakkik), which carries the kalām to philosophy and philosophy to kalām, and criticizes philosophy on the basis of the kalām, and the kalām on the basis of philosophy. For this reason, when we look at the works of Râzî, who has been evaluated politically and sociologically within Ash'arism throughout his life, it is clearly seen that he is a thinker who is suitable to be embraced by different schools and to be interpreted in different ways. The fact that many Ahl as-sunnah theologians emphasized the works written by Râzî with a theological-Ash'ari theme, caused his supra-sectarian identity to be overshadowed. On the other hand, it is seen that some thinkers are making an effort to know and recognize Râzî as a philosopher-theologian and muhaqqiq. This effort is clearly seen especially in scientific figures who benefited from Kamaladdin Ibn Yûnus (d. 639/1242) in some way. Afḍal al-Dīn Khūnajī (d. 646/1248), Athir al-Din al-Abharî (d. 663/1265), Najm al-Din al-Qazwinî al-Kâtibî (d. 675/1277) can be given as examples. These personalities, on the one hand, played an active role in the spread of Râzî's scientific heritage and they were effective in bringing Râzî to the fore with his supra-sectarian identity on the other. Sirāj Al-Dīn Al-Urmawî (d. 682/1283), who inherited his scientific legacy, is among the important names who established his identity as a muhaqqiq who mostly solved supra-sectarian problems. Human actions are at the forefront of the issues in which this facility has clearly emerged. Urmawî tries to revise al-Arba'în's expressions, which seem to ignore the power and influence of human beings in terms of human actions as well as criticizing Razi's arguments very seriously. In his work Lübâb, on the one hand, he summarizes al-Erba'în of Razî he seriously criticizes Razi's Ash'ari attitude towards human actions on the other. He does this largely on the axis of the arguments that Râzî himself expressed from his encyclopedic works such as al-Matâlibu'l-'âliyya mina'l-'ilmi'l-ilâhi. It is clear that this is not an ordinary situation. Because human actions are at the forefront of the issues that determine the thinkers' conception of divinity and the relationship between God and man. In this study, Râzî's attitude on this issue and Urmavi's philosophical and theological criticisms will be tried to be determined. Thus, it is clearly seen that he is trying to establish Râzî as a muhaqqiq in the axis of human actions.
Keywords:
Kalam, Human actions. Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Sirāj al-Dīn al-Urmawî, Anatolia, Investigator,
___
- Abdî, Muhammed İbn Kasim. İbtâlü’l-‘inâd fî ef‘âli’l-‘ibâd. thk. Hüseyn Mükbil. Yemen: Mektebetü’l-Hüdâ, 1999.
- Akkanat, Hasan. “Kâdî Siraceddin el-Urmevî ve Okulu”. Selçuklu Kadılarından Siraceddin el-Urmevî Sempozyumu Bildirileri. 9-22. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, 2016.
- Akkanat, Hasan. Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâliu’l-Envâr (Tahkik, Çeviri, İnceleme). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
- Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Hayatı, Hâmileri, İlmî ve Siyasî ilişkileri”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. 41-91. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2021.
- Altaş, Eşref. “Er-Râzî’nin 13.yy’daki Mirası”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol ve Enes Kala. 319-331. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, 2014.
- Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
- Âmidî, Seyfeddin. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
- Amulî, Ahmed. Şerhü’l-Kabâsât. thk. Hâmid Nâcî. İran: Dânışgâh-ı Tahran, 1. Basım, 1376.
- Ay, Mahmut. Sadruşşerî'a'da Varlık -Ta'dîlu'l-'ulûm Temelinde Kelam-Felsefe Karşılaşması-. Ankara: İlâhiyât, 2006.
- Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Menon Paradoksu” (Öğrenme Paradoksu). 129-142. İstanbul: Uluslar Arası İbn Sînâ Sempozyumu, 2009.
- Baysal, Erkan. “Sirâceddin Urmevî’nin Ulûhiyyet Anlayışı ve Fahreddin Râzî Eleştirisi”. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
- Belhî, Ebu’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kitâbü’l-Makālât ve me’ahû Uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu - Râcih Kurdî- Abdulhamîd Kurdî. İstanbul-Amman: Kuramer- Dârü’l-Feth, 2018.
- Beyzâvî, Nasırüddin. Tavâli‘u’l-envâr min metâli’i’l-enzâr. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1991.
- Çağrıcı, Mustafa. “Siraceddin el-Urmevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
- Düzgün, Şaban Ali. İslâm Filozoflarına Göre Allah-âlem İlişkisi. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
- Eflâkî, Şemseddin Ahmed. Âriflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. Ankara: 1953.
- Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-müsallîn. thk. Muhammed Muhyiddin. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1999.
- Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’l-cem‘i beyne re’yeyi’l-hakîmeyn. nşr. Elbîr Nasrî Nâdir. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 2. Basım, 1986.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisād fi’l-i‘itikād. nşr. Muhammed Adnan. Cidde: Dârü’l-Minhâc, ts.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid. Kavâ‘idü’l-‘akāid. thk. Mûsâ Muhammed ‘Ali. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1985.
- Grifell, Frank. İslâm’da Klasik Sonrası Felsefenin Teşekkülü. çev. Faruk Akyıldız-A. Şeyma Taş. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2023.
- İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn. ʿUyûnü’l-enbâʾ fî tabaḳāti’l-etıbbâʾ. tsh. İmrü’l-Kays Kahire: el-Mektebetü’l-Vehbiyye, 1883.
- İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Daru İbn Kesîr, 2019.
- İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyîn. thk. Enver el-bâz. Mensure: Dârü’l-kalem, 1. Basım, 2004.
- İbn Sîna. el-İşârât ve’t-tenbîhât ma‘a Şerhi’l-Hââce Nasîrüddin et-Tûsî ve’l-Muhâkemât li’l-Kutbi’r-Râzî. thk. Kerîm Feyzî. Kum: Metbu‘ât-i Dînî 1383.
- İbn Teymiyye, Takiyüddîn. Der’ü’t-te‘ârüdi’l-‘akli ve’n-n-nakl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Riyâd: Muhammed İbn Suud Üniversitesi, 1991.
- İbnü’l-Fuvatî, Kemâlüddin Abdürrezzâk b. Ahmed, Şerhu Me’âlimi usûli’d-dîn mecme‘u’l-adâb fî mu‘cemi’l-elkāb . thk. Muhammed el-Kâzım. İran: Müessesetü’t-Tıbâ‘ave’n-Neşr, 1416.
- İbnü’l-Melâhimî. Kitâbü’l-fâik min usûli’d-dîn. thk. Faysal Bedîr. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
- İbnü’l-Melâhimî, Muhammed b. Muhammed. Tuhfetu’l-Mütekellimîn fi’r-Reddi Ale’l-Felâsife. thk. Hassan Ensarî-Wilferd Madelung. Tahran: İranian Institute Of Philosophy, 2008.
- İbnü’s-Serrâc. Tüfâhu’l-ervâh ve miftâhu’l-irbâh. thk. Muhammed b.Abdullah. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1441.
- İbn Ebi’l-Hadîd. Ta‘lîkü’ş-şeyh Abdulhamîd İbn Ebi’l-Hadîd. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi: no: 43297.
- İcî, Abdurrahman. el-Mevâḳıf. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, ts.
- İsnevî, Cemâleddin. Tabâkātü’ş-Şâfi‘iyye. thk. Abdullah el-Cibûrî. Bağdat: Vizâretü’l- Evkâfi’l-‘Irâkiyye, 1390.
- İşbîlî, Muhammed b. Yusuf. el-Muḳtefî ‘alâ kitâbi’r-ravzateyn. thk. Ömer Abdusselam. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2006.
- Karâfî, Şihabeddin. Şerhü’l-Erbâ‘în fî usûli’d-din. nşr. Nizâr Hammâdî. Mısır: Dârü’l-Asâlet, 2020.
- Karâfî, Şihabeddin. Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Âdil Ahmed-Ali Muhammed. Mekke: Mektebetü Nizâr el-Bâz, 1995.
- Kaya, Ayşe. Fahreddin er-Râzî'nin Bilgide Zorunluluk Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
- Louise Marlow. “A Thirteenth-Century Scholar in the Eastern Mediterranean: Siraj al-Din Urmavi, Jurist, Logician, Diplomat”. Al-Masaq. XXII/3, (December 2010).
- Kıftî, Cemâlüddîn. İhbârü’l-‘ulemâ bi ahbâri’l-hükemâ. nşr. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2005.
- Mağribî, Ali Abdulfettâh. Hakîkatü’l-hilâf beyne’l-mütekellimîn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1994.
- Merzûk el-‘Ömerî. Nazariyyetü’l-kesb ‘inde’l-Eşâ‘ire. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l‘İlmiyye, 2009.
- Mısrî, Kutbeddîn. Şerhü Muhassali’l-İmâm er-Râzî. Süleymaniye Ktp: Râgıb Paşa, no. 792.
- Platon. Diyaloglar. çev. Teoman Aktürel. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2015.
- Platon. Menon. çev. Özlem Bayoğlu. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2018.
- Râzî, Fahreddin. Kitâb fi’l-halk ve’l-ba‘s. Köprülü Ktp: Fazıl Ahmet Paşa, nr. 816.
- Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-ukūl fî dirâyeti’l-usûl. nşr. Sa‘îd Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
- Râzî, Fahreddin. Câmi‘u’l-‘ulûm –sittînî-. nşr. Seyyid Âli Davûd. İran: Bunyâd-i Mevkûfât-i Doktor Mahmûd Afşâr, 1381.
- Râzî, Fahreddin. el-Cüz’ü’l-evvel min kitâbi’l-Metâlibi’l-‘âliye. Süleymaniye Ktp: Fatih, 3145.
- Râzî, Fahreddin. el-Erba‘în fî usûli’d-dîn. nşr. Mahmûd Abdulaziz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l‘İlmiyye, 2009.
- Râzî, Fahreddin. el-İşâre fî usûli’l-kelâm. thk. Muhammed Sübhî-Rabi‘ Sübhî. Merkezü Nûri’l-‘Ülûm, 2007.
- Râzî, Fahreddin. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyâz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
- Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrıkiyye fî ‘ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabi‘iyyât. nşr. Zeynü’l-‘âbidîn el-Mûsevî ve diğerleri. Haydarabad: İdârü’l-Me‘ârifi’l-‘Osmaniyye, ts.
- Râzî, Fahreddin. el-Mesâilü’l-hamsûn fî usûli’d-din:Kelâmın Temel Problemleri. çev. Hüsnü Turgut-Erkan Baysal. İstanbul: Litera, 2022.
- Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-‘âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sakā. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1987.
- Râzî, Fahreddîn. el-Mulahhas fi’l-mantıkı ve’l-hikme. Süleymaniye Ktp: Şehit Ali Paşa, nr. 1730.
- Râzî, Fahreddin. er-Riyâdü’l-mûnikā fî ârâi ehli’l-‘ilmi. thk. Es‘ad Cum‘a. Kayrevan: y.y., 2004.
- Râzi, Fahreddin. Esrârü’t-tenzîl ve envârü’t-te’vîl. thk. Mahmûd Ahmed Muhammed ve diğerleri. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2011.
- Râzî, Fahreddin. İ‘tikādât firaḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1982.
- Râzî, Fahreddin. Kitâbü’n-nefs ve’r-rûh ve şerhu kuvâhumâ. thk. Muhammed Sāğîr. Pakistan: Metbû‘âti ma‘hadi’l-Ebhâsi’l-İslâmiyye 1968.
- Râzî, Fahreddin. Levâmi‘u’l-beyyinât: Şerhu esmâillahi el-hüsnâ. Mısır: el-Matbaatü’ş-Şerefiyye, 1323.
- Râzî, Fahreddin. Lübâbü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Ahmed Hicâzî Sakā. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1986.
- Râzî, Fahreddin. Mantıku’l-Mulahhas. thk. Ahmed Ferâmürz-Adîne Asğari. İran: Danişgâhi İmâm Sādık, 1381.
- Râzî, Fahreddin. Me‘âlimü usûli’d-dîn. b.y.: Münteda’Aslîn, 2004.
- Râzî, Fahreddin. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-mute’ahhirîn mine’l-ulemâ’ ve’l-hukemâ’ ve’l-mutekellimîn. Mısır: Mektebetü’l-Kulliyeti’l-Ezheriyye, ts.
- Râzî, Fahreddin. Münâzaratü Fehri’d-dîn er-Râzî fî bilâd Mâverâi’n-nehir. thk. Fethullah Halif. Beyrut: Dârü’l-Meşrik 1984.
- Râzî, Fahreddin. Şerhu Uyûnü’l-hikme. thk. Ahmed Hicâzî es-Seka. Tahran: Müessesetü’s-Sādık, 1410.
- Schwarb, Gregor. “et-talakkî’l-Kıbtî ve’s-Suryânî li’l-Eş‘ariyyeti’l-cedîde”. el-Merci‘ fî târihi ‘ilmi’l-kelâm. ed. Sabine Schmidtke. çev. Üsâme Şafi. Beyrut: Merkezu Nemâ, 1. Basım, 2018.
- Sübkî, Tâcüddin. Tabakâtü’l-Şâfi‘iyyeti’l-el-kübrâ. thk. Abdulfettah Muhammed, Mehmûh Muhammed. Mısır: Mektebetü ‘Îsâ el-Halebî, 1971.
- Süleyman Ahmed ‘Âbid-Burhân en-Nefâtî-Selmân eş-Şemrî. “el-Urmevî: Ebü’s-Senâ Siraceddin Mahmûd”. Mevsu‘atu a‘lâmi’l-‘ulemâ’ ve’l-udebâ’ el-‘Arab ve’l-müslimîn. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 2004.
- Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâhü’s-sa‘âde ve misbâhü’s-siyâde. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1985.
- Teftâzânî, Sa‘düddin. Metnü Tehzîbi’l-mantık ve’l-kelâm. nşr. Abdulkadir el-Kürdî. Mısır: Matba‘atü’s-Sa‘âde, 1912.
- Tûsî, Nasırüddin. Telhîsü’l-Muhassal ma‘rûf be nakdi’l-Muhassal. nşr. Abdullah Nûrânî. Tahran: Dânişgâhi Tahran, 1359.
- Türker, Ömer. “Kelâm ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. Ankara: TDV, 2. Basım, 2018.
- Urmevî, Sirâceddin. el-Mebâhic fî şerhi’l-Menâhic. Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü: Yusuf Ağa 5482/2.
- Urmevî, Sirâceddin. et- Tahsîl mine’l-Mahsûl. nşr. Abdulhamîd Ali Ebû Züneyd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
- Urmevî, Sirâceddin. Lübâbü’l-Erba‘în fî usûd-dîn. thk. Muhammed Yusûf İdrîs-Behâü’l-halâye. Ürdün: el-Asleyn li’d-Dirâse ve’n-Neşr, 2016.
- Urmevî, Sirâceddin. Beyânü’l-haḳ ve lisânü’s-sıdḳ. İstanbul: Atıf Efendi Ktp., nr. 1567.
- Urmevî, Siraceddin. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. ‘Ammâr et-Temîmî. Kum: Merkezü ‘Üş Ali Muhammed, 2018.
- Zavâhirî, Muhammed el-Hüseynî. et-Tahkīkü’t-tâmm fî ‘ilmi’l-kelâm. Kahire: Mektebetü’n-Nahda el-Mısriyye, 1939.
- Zehebî, Şemseddin. el-‘İber fî haberi men ġaber. thk. Ebû Hacir Zeğlul. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
- Zehebî, Şemseddin. Târîhu’l-İslâm. thk. Ömer Abdusselam Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1990.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Siyerü a‘lami’n-nübelâ. Kahire: Dârü’l-hadîs, 2006.
- Zerkân, Muhammed Salih. Fahruddin er-Râzî ve âraühü’l-kelâmîyye ve’l-felsefîyye. Beyrut: Dârü’l-Fikri, 1963.
- Başlangıç: 2003
- Yayıncı: Mehmet BULĞEN