Özellikleri ve İlkeleri Bağlamında Kur’ân’da Tenkit Üslûbu

Tenkit, hayatın tüm aşamalarında ve boyutlarında var olan bir olgudur. İnsanları bâtıldan hakka, dalâletten hidâyete yönlendirmek için gönderilmiş olan Kur’ân’ın bu maksadını gerçekleştirirken kullandığı anlatım üslûplarından biri olan tenkit üslûbu genel bir bakışla değerlendirildiğinde, bu üslûbun insanlara eksikliklerini giderme ve hatalarından arınma hususunda sürekli bir çaba göstermelerini sağlamayı amaçladığı görülmektedir. Tenkit üslûbu Kur’ân’da nasıl yer almaktadır? Muhatapları için nasıl bir önem arz etmektedir? Kur’ân’ın kullanmış olduğu tenkit üslûbundan bu üslûbun kullanımına dair birtakım ilkeler çıkarmak mümkün müdür? Bu ve benzeri soruların cevaplarının aranması, mevzubahis üslûbun metodunun tespitini ve bu üslûbun muhatap üzerinde oluşturmayı hedeflediği etkinin keyfiyetinin kavranmasını sağlayacaktır. Bu bağlamda Kur’ân’ın muhataplarına yönelttiği eleştirilerin bazı ilkeler çerçevesinde gerçekleştiği söylenebilir. Kur’ân, muhatabını bazen yumuşak sözlerle ikaz ederek, bazen hikmet ve güzel öğütle uyararak, bazen de soru-cevapla düşündürerek tenkit etmektedir. Bu açıdan bakıldığında Kur’ân’da yer alan tenkitlerin Kur’ân’ın insanları hidayete ulaştırma hedefini gerçekleştirmenin yanında tenkit üslûbuna dair insanlara bir metot sunduğu da görülmektedir. Kur’ân’ın tenkit üslûbunun ilkelerini ve özelliklerini tespit etmek, onun mesajının daha iyi anlaşılmasına ve aktarılmasına yardımcı olacaktır. Bu yönü itibariyle Kur’ân’ın tenkit üslûbunu bilmenin hem bireye hem de tefsir literatürüne önemli katkılar sağlayacağı aşikârdır. Kur’ân, insanlara bir hayat nizamı sunarken aynı zamanda insanın bunu pratik hayatına uygulamasını da emreder. Kur’ân’da insan için konulan ilkeler, sınırlar, hedefler ve ona gösterilen örnekler, pratik hayata aktarılmak için birer referans noktasıdır. Bunların göz ardı edilmesi, uygulanmaması yahut maksadından saptırılması durumunda ise Kur’ân insanları belli bir üslûpla tenkit eder. Bu bağlamda Kur’ân’da tenkit içeren pek çok âyet insanları Kur’ân’ın çizdiği hayat nizamına yönlendirme işlevi görmesinin yanı sıra tenkit üslûbunun nasıl olması gerektiğine dair evrensel bir takım ilkeler de sunmaktadır. Zira insanların sosyal hayatlarında birbirlerini tenkit ederken Kur’ân’ın tenkit üslûbunu model alması, tenkitin olumlu sonuçlar vermesine yardımcı olacaktır. Bu çalışmanın odak noktası Kur’ân’ın tenkit üslûbunun özellikleri ve ilkeleridir. Bu odak nokta çerçevesinde öncelikle kavramsal olarak üslûp ve tenkit kavramları tahlil edilecek, tenkit üslûbunun Kur’ân’daki yeri ve önemi üzerinde durulacak ve bu üslûbun genel özellikleri ve ilkeleri tespit edilmeye çalışılarak söz konusu ilkeler hakkında değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Kur’ân, Tenkit, Üslûp, İlke, Metot.

The Style of Criticism in the Qur'an in the Context of Its Features and Principles

Criticism is a phenomenon that exists in all stages and dimensions of life. One of the narrative styles used by the Qur'an, which was sent to guide people from falsehood to truth and from heresy to guidance, is the style of criticism. It is seen that this style aims to enable people to make a constant effort to eliminate their deficiencies and to be cleaned from their mistakes. How does the criticism style take place in the Qur'an? How important is it to its interlocutors? Is it possible to deduce some principles from the criticism style used by the Qur'an? Searching for answers to these and similar questions will help us determine the method of the style in question. In addition, it will help us understand the nature of the effect that this style aims to create on the addressee. In this context, it can be said that the criticisms in the Qur'an towards its addressees took place within the framework of some principles. The Qur'an sometimes criticizes its addressee by warning with kind words, sometimes by warning with wisdom and good advice, and sometimes by asking and answering questions. From this point of view, it is seen that the criticisms in the Qur'an offer a method about its style of criticism, as well as realizing the goal of the Qur'an to guide people. Identifying the principles and features of the Qur'anic criticism will help better understand and convey its message. In this respect, it is obvious that knowing the Qur'anic criticism will make important contributions to the tafsir literature. While the Qur'an presents a system of life to people, it also orders people to apply it to their practical life. The principles, limits, targets and examples shown for human beings in the Qur'an are reference points for transferring them to practical life. When the Qur’anic guidance is ignored, not implemented or deviated from its purpose, the Qur'an criticizes people in a certain way. In this context, many criticism-oriented verses in the Qur'an not only serve to direct people to the life order drawn by the Qur'an, but also offer a set of universal principles about how the criticism style should be. When people criticize each other in their social lives, taking the criticism style of the Qur'an as a model will help criticism to give positive results. The focus of this study is the features and principles of the Qur'anic criticism. Within the framework of this focal point, first of all, the concepts used in the Qur’anic criticism will be analyzed conceptually, and the context and importance of the criticism style in the Qur'an will be emphasized. Finally, the general characteristics and principles of this style will be determined and evaluations will be made about these principles.

Keywords:

Qur’an, Criticism, Style, Principle, Method,

PDF

___

Abay, Ahmet. “Kur’an’a Göre Mü’minlerin Eleştirilebilirliği Meselesi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16/32 (2018), 1-31.
Apaydın, H. Yunus. “Bir Savunma Refleksi Olarak Eleştiri ve Tartışma”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Uluslararası Sempozyum. ed. Mahsum Aytepe vd. 1/31-36. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Arslan, İhsan. “Kur’ân’da Eleştiri Kültürü: Peygamber Örneği”. EKEV Akademi Dergisi 15/48 (2011), 91-106.
Ay, Mahmut. Kur’ân’da Müşriklerin Eleştirileri ve İthamları ve Bunlara Verilen Cevaplar. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Bayat, Ekrem. “Kur’ân’ın Üslûp Özellikleri ve Allah Merkezli Anlatım Çerçevesinde “Ve Mâ Rameyte” Âyetinin Tahlili”. Türkoloji Araştırmaları 13/25 (2018), 55-78.
Bilgin, Abdülcelil, “Anlam Değişmeleri Bağlamında Eleştiri”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Uluslararası Sempozyum. ed. Mahsum Aytepe vd. 1/47. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Bingöl, Abdulkerim. “Kur’ân’da Hz. Muhammed’e Yönelik Eleştiriler”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/13 (2016), 47-72.
Bingöl, Abdulkerim. Kur’ân’da Eleştiri Mahiyeti ve Muhatapları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
Cirit, Hasan. “Vaaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/404. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 24. Basım, 2013.
Çevikoğlu, Hasan. “Kur’ân-ı Kerim’de Edebî Üslûp”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2012), 67-90.
Denizer, Nurullah. “İlâhî Mesajın Anlaşılmasında Eleştirel Düşüncenin Önemi”. EKEV Akademi Dergisi 23/78 (2019), 433-448.
Denizer, Nurullah. Kur’ân’da İnsanlara Yöneltilen Sorular. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2020.
Durmuş, İsmail. “Üslûp”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Dündar, Mazhar. “Kur’ân’da Din Adamlarına Yapılan Eleştiriler”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 49 (2020), 495-516.
Günal, Tuğba - Kardaş, Meryem. “Kur’ân’da Peygamberlerin Muhalefetinin Doğası”. Dini Düşüncede Gelenek, Dönüşüm ve Gelecek. ed. Şaban Ali Düzgün-Tuğba Günal. 285-303. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
Elmas, Habibe. “Kur’ân ve Hadislerde Hz. Peygamber’e Yöneltilen Eleştiriler ve Hz. Peygamber’in Tavrı”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Uluslararası Sempozyum. ed. Mahsum Aytepe vd. 1/159-166. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Er, Rahmi. “Tenkit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/458. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Erdinçli, Ahmet. “Kur’ân Diyaloglarında Üslûp Çeşitleri”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2016), 81-100.
Ersöz, İsmet. “Kur’ân’ın Üslûp ve İ’cazı”. Diyanet Dergisi 23/1 (1987).
Erul, Bünyamin, “Sahabede Eleştiri Kültürü”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Uluslararası Sempozyum. ed. Mahsum Aytepe vd. 3/427-450. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Ezdî, Ebû Bekr Muhammed el-Hasen b. Düreyd. Cemheratü’l-lüga. thk. Remzi Münîr Ba’lebekî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luga. thk. Abdusselâm Muhammed b. Hârûn-Muhammed Alî en-Neccâr. 12 Cilt. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetu’l Âmme li’t-Telîf ve’l-Enbâ ve’n-Neşr- ed-Dâru’l-Mısrıyye li’t-Telîf ve’t-Terceme, 1964.
Ferâhidî, Ebû Abdirrahman el-Halil b. Ahmed b. Amr. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Abdulhamid Hindavî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
İsfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 2002.
Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Tanrı ve İnsan. çev. M. Kürşad Atalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2016.
Kahraman, Alim. “Üslûp”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/387. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Kantemiz, Mehmet. Hıristiyanlığa Yönelik Kur’ân Merkezli Eleştiriler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Karaalp, Cahit. “Usûl ve Üslûp Açısından “Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri”. Edebali İslamiyat Dergisi 5/1 (2020), 191-244.
Karagöz, Mustafa. “Dilin İşlevleri Açısından Kur’ân’ın Üslûbu”. Kahramanmaraş Sütçü İmam İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2007), 171-206.
Karakuş, Abdulkadir. “Hz. Peygamber’in Risalet Görevini İfa Ederken Oluşturduğu Tenkit Kültürü ve Bunun Kur’ânî Temelleri”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Uluslararası Sempozyum. ed. Mahsum Aytepe vd. 2/439-456. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Karakuş, Abdulkadir. “Hz. Peygamber’in Tebliğ Dili ve Bunun Kur’ânî Temelleri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/2 (Ekim 2019), 267-283.
Kılınçlı, Sami. Mekki Surelerde Mü’min Kimliğinin Oluşumu ve Gayrimüslimlerle İlişkileri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
Koçyiğit, Hikmet. Kur’ân’da Eleştirel Tavır. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. haz. Recep Kaya. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
Kurtuluş, Rıza. “Tenkit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/461-462. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 2006.
Öz, Ahmet. “Kur’ân’da Yapıcı Eleştiri”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Uluslararası Sempozyum. ed. Mahsum Aytepe vd. 1/257-269. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Özdemir, Coşkun. Kur’ân’ın Yahudiliğe ve Hristiyanlığa Yönelik Eleştirileri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Râzî, Ebu Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 10. Basım, 2015.
Saygılı, Serdar vd. Disiplinlerarası Bir Yaklaşımla Felsefenin Değeri. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2020.
Sular, Mehmet Emin. “İncil-Kur’ân Bağlamında Eleştiri Konusu Üzerine Özet Bir Değerlendirme”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Uluslararası Sempozyum. ed. Mahsum Aytepe vd. 1/331-346. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir b. Yezid el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmi’ul-beyan ‘an te’vîli âyi’l- Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2003.
Uçman, Abdullah. “Tenkit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/431. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Esbâbü nüzûli’l-Kur’ân. thk. Kemâl Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
Yaşar, Demet. Kur’ân’ın Üstün Güç Tasavvuru Bağlamında Yahudilere ve Hristiyanlara Yönelttiği Eleştiriler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2014.
Yıldız, Abdullah. “Hz. Peygamber’in Örnekliğinde Af ve İnsan Kardeşliği”. Hadis ve Siyer Araştırmaları Dergisi 2/1 (2016), 53-73.
Yurdagür, Metin. “Tesbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/527-528. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.