Alevîlik Bektâşîlik Hakkında Tartışmalı Kavramlar

Araştırmada Alevîlik konusunda dikkat çeken tartışmalı kavramları ele almaya çalıştık. Yıllardır çeşitli makale ve çalışmalarda tartışmalı kavramların artış gösterdiği dikkatimizi çekmiştir. Özellikle heterodoksi, ortodoksi, senkretizm vb. başlıca kavramların Alevilik çalışmalarında temel tartışma ekseni olarak öne çıktığı görülmüştür. Ancak bu kavramların ne olduğu bilinmeden “Alevilik bir heterodoksidir, Alevilik bir senkretizmdir” şeklinde sloganlaşma eğilimiyle kurulan cümleler Aleviliği bambaşka mecralara sürüklenmektedir. Bu noktadan hareketle Alevîlik araştırmalarında karşılaşılan belli başlı platform kavramları ve tartışmaları ele almaya çalıştık. Özellikle yine Batı’nın ürettiği spekülasyonlar çevresinde oluşan, gündem yaratan tartışmalı kavramların ele almaya çalıştık. Osmanlı Safevî rekabeti, Avrupa’nın ilgisini çekmiş, bu alanda araştırma ve bilgilerini arttırma yoluna gitmiştir. Hatta bu alanda bugün bile dengi olmayan bir literatür ortaya çıkmıştır. Zamanla oluşan bu literatür modern Alevilik araştırmalarında başvuru kaynağı olagelmiştir. Bu çalışmalar, kısmen objektif olsa da kaleme alan elçi, din adamı, gezgin ve araştırmacılar almış olduğu eğitim, gelmiş olduğu kültürel, dini siyasi perspektifinin etkisinden kurtulamamıştır. Zamanla günümüze aktarılan bu birikim diğer kuşaklara devredilerek bir algı geleneği oluşturmuştur. Bununla beraber her dönemin üretmiş olduğu bilgi ve metot değişimleri de eş zamanlı olarak bu literatüre yansımıştır. Bu kapsamda Alevîlik konusunda araştırma ürünleri siyasi politizasyon ve yönlendirme faaliyetlerinde bilgisel altyapını oluşturmuştur. Avrupalıların uzun zamandır devam eden bu ilgileri neticede yeni kavramların ortaya çıkmasına, kendi zaviyelerinden bazı değerlendirmeler yapmalarına imkân vermiştir. Aleviliğin sistematik bir teolojisinin olmaması, şifâhî ve geleneklere dayalı, mitolojik bir teolojik anlayış olması yapısı sebebiyle tanımlama hususunda uzlaşma sağlanamamıştır. Bunun doğal sonucu olarak Alevilik farklı kişi ve gruplarca tanımlanma yarışı içinde olmuş ve her biri kendisinin en doğru olduğu inancıyla faaliyette bulunmuştur. Böylece Alevîlik herkesin söz söyleyebildiği ve her bir şahsın kendini mutlak hakikatte hissettiği bir alan olmuştur. Yöntem olarak önde gelen tartışmalı kavramları güncel karşılıklarıyla somut bir şekilde incelemeye çalıştık, böylece araştırmacıların zihninde somut karşılık bulmasını hedefledik. Ayrıca gündemi belirleyen geçmişte ve günümüzde temayüz etmiş çalışmaları da ele almaya çalıştık. Böylece Alevilik hususunda çıkan tartışmalı kavramların genel manzarasını ortaya koymaya çalıştık. Aleviliğin içinde bulunduğu bu durum, tarihi süreçte, oryantalist (George White, Irène Mélikoff, Marcus Dressler..) araştırmacıların da dikkatinden kaçmamış, siyasi, ideolojik, dini ve diğer saiklerle bu alana ilgi göstermişlerdir. Bunu yaparken de kendi Hristiyanlık, Musevilik tarihinde karşılık bulan kavramları Alevilik alanında kullanma yolunu tercih etmişlerdir. Bu araştırmacılar köken itibariyle ait oldukları Hristiyanlık, Musevilik gibi kültürlerine ait tarihi anlayış kalıplarını Aleviliği yorumlamada yöntem edindiler. Tüm bu yaklaşımlar, Aleviliğin doğru algılanmasını engelleyerek, zihinsel karmaşa ve kaos ortamına yol açmaktadır. Aleviliğin hak ettiği bilimsel anlayıştan uzaklaşmasına sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Kelam, Alevîlik, Bektâşîlik, Heterodoksi, Ortodoksi, Senkretizm

Controversial Issues on Alevism and Bektashism

In the present study, we tried to deal with the controversial concept of Alevism. Over the years, it has drawn our attention that controversial concepts have increased remarkably in various articles and studies. Especially heterodoxy, orthodoxy, syncretism, etc. It has been seen that the main concepts come to the fore as the main discussion axis in Alevism studies. However, without knowing what these concepts are, Alevism is being dragged into completely different channels with the tendency of slogans such as "Alevism is heterodoxy, Alawism is syncretism". From this point of view, the need to deal with controversial concepts that create the hidden agenda has emerged. From this point of view, we tried to deal with the main platform concepts and discussions encountered in Alevism studies. In particular, we tried to deal with the controversial concepts formed around the speculations produced by the West and that create the hidden agenda. The Ottoman Safavid rivalry attracted the attention of Europe which sought to expand its research and experience in the field. To date, incomparable literature has been produced in this field. Over time, this literature has become a reference source for modern Alevism studies. Although these studies are partially objective, the ambassadors, clerics, travelers, and researchers who wrote them could not escape the influence of the educational, cultural, and religious political perspective from which they came. This accumulation, which was transferred to the present over time, was transmitted to other generations and formed a tradition of perception. Alevism, which was condemned to vicious circles such as sectarianism, left-wing radicalism, etc., was included in the script of studies that aimed at politicization, marginalization, and conceptual distortions by separating it from the religion of Islam. But at the same time, the changes in knowledge and methods produced by each period were reflected in this literature. In this context, the research products on Alevism have formed the information infrastructure in politicization and orientation activities. This long-standing interest of the Europeans eventually allowed the emergence of new concepts and some evaluations from their own perspectives. Due to the lack of systematic theology of Alevism and its structure as a mythological theological understanding based on oral literature and traditions, no consensus could be reached on the definition. As a natural result of this, Alevism operates with the belief that it is in a race to be defined by different people and groups, and each one of them is the right one. Thus, Alevism is an emotional state where everyone can speak and even feel themselves in absolute truth. As a method, we tried to examine the leading controversial concepts with their current counterparts in a concrete way, so that they can find concrete answers in the minds of researchers. In addition, we have tried to deal with the works that set the agenda in the past and today. Thus, it will reflect the general view of the controversial concepts of Alevism. This situation of Alevism has attracted the attention of orientalist researchers (George White, Irène Mélikoff, Marcus Dressler, Hans Lucas Kieser) in the historical process, and they have shown interest in this field with political, ideological, religious, and other motives. While doing this, they preferred to use the concepts found in the history of Christianity and Judaism in the field of Alevism. These researchers have used the historical understanding and patterns of their cultures, such as Christianity and Judaism, to which they originally belonged, in interpreting Alevism. All these approaches prevent the correct perception of Alevism and lead to an environment of mental confusion and chaos. It has caused Alevism to move away from the scientific understanding it deserves.

Keywords:

Kalam, Alevism, Bektashism, Heterodoxy, Ortodoxy, Cyncretism,

PDF

___

Aygün, Hüseyin. “Hüseyin Aygün’den Zorunlu Din Dersi Raporu, Zorunlu Din Derslerinden Hâkim Sünnîliğe: İlâhiyatçı, Müftü ve Din Hocalarının Eliyle Alevî Çocuklarına Yapılan Kıyım ve Zulüm Üzerine”. Erişim 21 Kasım 2014. http://dersimnews.com/alevilik/2014-11-22/huseyin-aygunden-zorunlu-din-dersi-raporu
Livni, Eran. “Alevi Identity in Turkish Historiography”.Erişim 10 Ekim 2016. http://www.academia.edu/817017/Alevi_Identity_in_Turkish_Historiography
Aysevener, Kubilay. Tarih Felsefesi. İstanbul: Cem Yayınevi, 2003.
Bruneissen Van. “Iranian Oral History Project”. Erişim 10 Nisan 2014.htp://ted.lib.harvard.edu/ted/deliver/home?_collection=iohp -“The Oral History Journal, The Yezidi Oral on Iraqi Kurdistan, International Oral History Association”. Erişim 10 Nisan 2014. http://www.iohanet.org/home/
Colpe, Carsten. The Phenomenon of Synretism and Impact of Islam, Syncretistic Religious Communities in The Near East. Brill Publishing, Leiden 1997.
Çelebi, Nilgün. Sosyoloji ve Metodoloji Yazıları. Ankara: Anı Yayıncılık, 2001.
Dieter, Hans vd. “Syncretism” Religion Past and Present: Encyclopedia of Theology and Religion. Leiden: Brill Publishing, 2007.
Dressler, Marcus. “How to Conceptualize Inner-Islamic Plurality/Difference: 'Heterodoxy' and Syncretism' in the Writings of Mehmet F. Koprulu (1890-1966)”. British Journal of Middle Eastern Studies British Society for Middle Eastern Studies Bulletin 37/3 (December 2010), 246-252.
Dressler, Markus. “Irene Melikoff’un Mirası: Metodolojiye Dair Bazı Düşünceler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırması Dergisi 52 (2009), 13-20.
Elwert, Georg. Switching of We-Group Identities: The Alevis as a Case Among Many Others Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present. Berlin: Brill Publishing, 1997.
Fığlalı, Ethem Rûhi. Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri. Ankara: Selçuk Yayınları, 1993.
Gibb, H. A. R - Bowen, Harold. Islamic Society and the West; a Study of Impact of Western Civizilation on Muslim Culture in the Near East: Islamic Society in the Eighteenth Century. London: Oxford University Press, 1971.
Hamzeh’ee, Fariborz - M., Reza. Methological Notes On İnterdisciplinary Research, Synretistic Religious, Communities. Berlin: 1995.
-Syncretistic Religious Communities in the Near East Papers of the International Symposium. 1997.
Henderson, John. The Construction of Orthodoxy and Heresy: Neo-Confucian, Islamic, Jewish, and Early Christian Patterns. New York: State University of New York Press, 1998.
Irene, Melikoff. Hacı Bektaş; Efsâneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 1998.
-Uyur İdik Uyandırdılar. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları, 1993.
-L’Islam Heterodoxe en Anatolie: non-Conformisme-Synretisme-Gnose”. Turcica 14 (1982), İstanbul: Reprints in Sur Recherches sur l’Islam Populaire en Anatolie. ISIS Press, (1992). 140-152.
İbn Mâce. Sünen- İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi. çev. Haydar Hatipoğlu. II Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1982.
Kafadar, Cemal. Between Two Worlds, Construction of the Ottoman State. London: London Press, 1995.
Karolewski, Janina.”What is Heterodox About Alevism”. Die Welt des Islams 48/3-4 (2008), 434-456.
Kehl-Bodrogi, Krisztina. Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present. Collected Papers of the International Symposium Berlin: 1997.
Kutlu, Sönmez. Alevîlik Bektaşîlik Yazıları Alevîliğin Yazılı Kaynakları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
Livni, Eran. “Alevi Identity in Turkish Historiography”. www.academia.edu. Erişim 10 Ekim 2016. http://www.academia.edu/817017/Alevi_Identity_in_Turkish_Historiography
Melikoff, Irene. Kırkların Cemi’nde. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları, 2007.
Melikoff, Irene. La Divinisation d’Alichezles Bektachis Alevîs, Aubanquet Desquarante: Exploration Au ceaurdu Bektachisme-Alevisme. İstanbul: İsis Yayınları, 2001.
Ocak, Ahmet Yaşar. Tarihten Teolojiye İslâm İnançlarında Hz. Ali. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
Ocak, Ahmet Yaşar. “Alevîlik ve Bektaşîlik Son Yayınlar Üzerinde Genel Bakış ve Bazı Gerçekler”. Tarih ve Toplum 16/91 (Temmuz 1991), 20-25; 16/92 (Ağustos 1991), 51-5.
Ortaylı, İlber. Tarih Yazıcılık Üzerine. Ankara: Cedit Neşriyat, 2009.
Öktem, Niyazi. Anadolu Alevîliğinin Senkretik Yapısı. İstanbul: Truva Yayınları, 2011.
Öz, Baki. Alevîlik ile İlgili Osmanlı Belgeleri: Fermanlar, Beratlar, Fetvâlar, Lahiyalar, Mektuplar, Vakıfnameler, Mahkeme Tutanakları, Mühimme Defteri Kayıtları, Vakâyinâmelerden Parçalar. İstanbul: Can Yayınları, 1995.
Sezgin, Abdülkadir. Sosyolojik Açıdan Alevîlik-Bektaşîlik. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Shankland, David. Anthropology and Ethnicity: ThePlace of Ethnography in the Alevi Movement. İstanbul: İstanbul Swedish Research Institute, 2002.
Shankland, David. “Maps and the Alevis: On the Ethnography of Heterodox Islamic Groups”. British Journal of Middle Eastern Studies 37/3 (2010), 227-239.
Simon, Udo-Langer, Robert. “The Dynamics of Ortodoxy and HeterodoxyDealing with Divergence in Muslim Discourses and Islamic Studies”. Die Welt des Islam 48 (2008), 273-288.
Stewart, Charles. Idiosynretic Etimology an Syncretistic Controversy, Synretism/Anti-Syncretism. London: Routledge Publishing, 1994.
Stonov, Yuri. “Early and Recent Formulations of Theories for a Formative Christian Heterodox Impact on Alevism”, edit, Shankland David (British Journal of Middle Eastern Studies, Volume 37, Number 3 December, London: Routledge Publishing, 2010.
Şahin, Murat. “Bitmeyecek Cami-Cemevi Tartışması”. Erişim 15 Ekim 2013. https://groups. google.com/forum/#!msg/peyikci/f4ynyWxHhcs/ijLRxPf65HgJ
Şimşek, Ahmet. Tarih Nasıl Yazılır? Tarih Yazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2011.
Steinmetz, Sol. Webster’s Desk Dictionary. New York: Gramercy Books, 1996.
Türkdoğan, Orhan. Alevî-Bektaşî Kimliği: Sosyo-Antropolojik Araştırma. İstanbul: Timaş Yayınları, 1995.
Türk Dil Kurumu. Erişim 15 Kasım 2012. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS. 548058567f9798.97327379
Uzun, Mustafa. ”Ebced”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/68-70. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
Wakamatsu, Hiroki. "Batı'daki Alevî İncelemeleri: Oryantalizm ve Dinlerarası Dialog”.İslâmî Araştırmalar Dergisi 20/2, Ankara: Türkiye Ekonomi ve Kültürel Dayanışma Vakfı, 2007.
Yurdagür, Metin.”Cefr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/215-218. Ankara: TDV Yayınları, 1989.