MOLLA SADRÂ’NIN HUDÛS YORUMU

Âlemin zaman içinde vücûda gelip gelmediğine dair tartışma düşünce tarihinde kadîm bir geçmişesahiptir. Platon öncesi döneme kadar izleri sürülen söz konusu tartışma İslâm düşünce tarihinde deönemli bir yer işgal eder. Kelâm ile felsefe ekolleri arasında cereyan eden münazaralarda kelâmcılar,âlemin yokluğu üzerinde bir zaman geçtikten sonra yaratıldığını ileri sürerken filozoflar ise Allah’ınâlemden zamansal olarak değil zatî bir öncelikle mukaddem olduğunu savunurlar. Klasik dönemsonrası devam eden tartışmalarda probleme dair yeni çözümler ortaya konulmuştur. Bu makale klasikdönem sonrası İslam felsefesinin önemli simalarından biri olan Molla Sadrâ’nın hudûs anlayışını konualmaktadır. Kendinden önceki hudûs yaklaşımlarını değerlendiren Molla Sadrâ, hareket-i cevherîteorisi bağlamında probleme yeni bir yorum getirir. Sadrâ’nın yorumunu belirgin kılmak için İslâmdüşünce geleneğinde oldukça canlı bir tartışma zeminine sahip olan meselenin tarihî arka planınetleştirilmeye çalışılacaktır. Hareket ve zamanı, seyyal varlığın birer boyutu olarak gören Sadrâ’yagöre hareketin bizzat kendisi anlamına gelen yaratmanın olmadığı mevhum bir zamanın varlığı sözkonusu olamaz. Bu anlamda âlem, öncesinde yokluk olan muayyen bir zaman diliminde yaratılmaanlamında hâdis değil, yaratmanın zaman mecrasında gerçekleşmesi anlamında hâdistir. Metafiziğin engirift meselelerinden biri olan bu problem hakkında Molla Sadrâ’nın yorumu kelâmcılar ile filozoflararasında kısırdöngüye dönüşen tartışmalarda bir uzlaştırma ve inkişaf sadedinde görülebilir.

MULLA SADRA’S INTERPRETATION OF HUDŪTH

The debate over the question whether the universe originated in time goes back to the pre-Plato period in the history of thought. It occupies an important place in the history of Islamic thought. In the debates between Muslim theologians and philosophers, the theologians claim that the universe was created after a period of time has passed on its non-existence, while philosophers argue that the relationship between God and the universe is not timewise, but it is rather essence-wise (zâtî): God precedes theuniverse in terms of essence. In the ongoing debates after the classical period, new solutions to the problem are presented. This article focuses on the Mullā Sadrā’s understanding of origination, who is one of the important figures of post-classical Islamic philosophy. Mullā Sadrā, who evaluates previous approaches to origination, suggests a new explanation to the problem within the context of the theory of substantial motion (al-ḥarakat al-jawhariyyah). In order to make clear his interpretation, the historical background of the issue which is a very lively debate in Islamic thought tradition will be tried to be clarified. According to Sadrā, who sees motion and time as a part of active existence, there can be no time when there is no origination, which also means motion. In this sense, the origination of the universe is not in the sense that it was created in a certain time, which was previously absent, but in the sense that its creation (origination) takes place all the time. Mullā Ṣadrā's interpretation of this problem, one of the most intricate issues of metaphysics, can be seen as a model of reconciliation and development in discussions that have turned into a vicious circle between theologians and philosophers.

PDF

___

Açıkgenç, Alparslan. ‚İslâm Düşüncesinde Zaman Anlayışının Felsefî Tahlili‛. Uluslararası İslâm Medeniyetinde Zaman Sempozyumu. Ed. Bilal Kuşpınar. I: 19-28. (Konya: Selçuklu Belediyesi, 2015).
Aştiyânî, Seyyid Celaleddin. Şerh-ı Hâl ve Arâ-ı Felsefî Molla Sadrâ. Kum: Müessese-ı Bustan-ı Kitab, 1378/1999.
Atay, Hüseyin. Farâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. Kitabu’t-Ta’rifât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘aşlî. Beyrut: Dârü'n-Nefâis, 2003.
Dinanî, Gholam Huseyin İbrahim. Muamma-yı Zaman ve Hudûs-ı Cihân. Tahran: Muessese-ı Pijuheşi-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 2014.
Doru, Mehmet Nesim. ‚Mîr Dâmâd’ın Hudûs Konusunda İbn Sînâ’ya Yönelttiği Eleştiriler ve Hudûs-u Dehrî Görüşü‛. Felsefe Dünyası. 56 (2012/2): 249-273.
Bâkıllânî, Ebu Bekir. Kitâbü’t-Temhîd. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 1957.
Fazlurrahman. The Philosophy of Mulla Sadra. Albany: State University of New York, 1975.
Fazlurrahman. ‚Mîr Dâmâd’ın Hudûs-i Dehrî Kavramı: Safeviler Dönemi İran’da Tanrı-Âlem İlişkisi İle İlgili Çalışmalara Bir Katkı‛. trc. M. Nesim Doru. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 27 (2012): 231-246.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felasife. thk. Süleyman Dünya, Tahran: Şems-i Tebrizî, 1382/2003.
Hacı Yusuf, Muhammed. İbnü’l-Arabî: Zaman ve Kozmoloji. trc. Kadir Filiz. İstanbul: Nefes Yayınları, 2016.
Izutsu, Toshihiko. ‚Mîr Dâmâd ve Metafiziği‛. trc. M. Nesim Doru. Eskiyeni. 30 (Bahar 2015), 175-184.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Faslu’l-makâl. Beyrut: Daru’l-Meşrık, 1986.
İbn Sînâ, Ebû Alî. el-İşârât ve’t-tenbîhât. (Nasıruddin et-Tûsî’nin Şerhli Metni). Kum: Neşru’l-Belağe, 1375/1996.
İbn Sînâ, Ebû Alî. el-Mebde’ ve’l-me‘âd. tsh. A. Nûrânî. Tahran: Müessese-i Mütâla‘ât-ı İslâmî, 1363/1984.
İbn Sînâ, Ebû Alî. eş-Şifâ: el-İlâhiyât. thk. Said Zayed, Kum: Mektebetü Ayetullah elMer‘aşî, 1404HK.
İbn Sînâ, Ebû Alî. et-Ta‘likât. thk. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Mektebü’l-İ‘lâmi’l İslâmî, 1404HK.
İbnü’l-Arabî. Fusûsu’l-Hikem. trc. Hamza Kılıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
Kant, Immanuel. Critique of Pure Reason. trc. Norman Kemp Smith. New York: Palgrave Macmillan, 2003.
Kaya, Cüneyt. Varlık ve İmkân. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
Kılıç, Muhammed Fatih. ‚İbn Sînâ’nın Hudûs Yorumu‛. Beytulhikme: An International Journal of Philosophy. 1/2 (2011): 105-132.
Kılıç, Muhammed Fatih. ‚İbn Sînâ’nın Kelâmcıların Hudûs Görüşüne Yönelttiği Eleştiriler‛. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi. 15/28 (2010/1): 115-134.
Leaman, Oliver. İslâm Felsefesi: Giriş. trc. Şamil Öçal. İstanbul: Hece Yayınları, 2014.
Mir Dâmâd. el-İmazât. Musannefât-ı Mîr Dâmâd içinde, thk: Abdullah Nurânî. Tahran: İntişârât-ı Encümen-ı Asâr ve Mefâhir-i Ferheng, 1381/2002.
Mir Dâmâd. el-Kabasât. Thk. Mehdi Muhakkik vd. Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran, 1367.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. elHikmetu’l-müteâliye fi esfâri'l-aklîyyeti'l-erbaâ. Beyrut: Dar-ı Ehya-ut-Turas, 1981.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. el-Meşâ’ir. thk. Henry Corbin. Tahran: Kitaphane-i Tahûrî, 1363/1984.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Kitabü’lMeşâ‘ir: Metafiziğe Giriş. nşr ve trc. A. Kamil Cihan, Fevzi Yiğit, Salih Yalın. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. elMezâhiru’l-ilâhiyye. tsh. Seyyid Muhammed Hamanei. Tahran: Bunyâd-ı Hikmet- i Sadrâ, 1387/2008.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Esrâru’lâyât. thk. Muhammed Hacevî. Tahran: Encümen-i Hikmet ve Felsefe, 1360/1981.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. etTasavvur ve’t-Tasdik. Kum: İntişârât-ı Bidar, 1371/1992.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Hudûsu’lâlem. thk. Seyid Hüseyin Museviyân. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1366/1987.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Mefâtihu’lgayb. thk. Muhammed Hacevî. Tahran: Müessese-i Tahkikât-ı Ferhengî, 1363/1984.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahya Kavâmî Şîrâzî. Risaletu fi’l-hudûs. thk. Seyyid Hüseyin Museviyân. Tahran: Bunyâd-ı Hikmet-i İslâmî, 1378/1999.
Mutahharî, Murtaza. Felsefe Dersleri 1. trc. Ahmet Çelik. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
Ramin, Ferah. ‚Mebânî Sadrü’l Müteellih el-Felsefiyye‛. Rekâizu Felsefeti Sadrü’lMüteellihîn eş-Şirâzî el- Mebânî ve’l-Mütemerkizât. Beyrut: Darü’l-maârif al-hikemiye, 2008. (
Rizvî, Sajjad H.. ‚Time and Creation: The Contribution of Some Safavid Philosophies‛ RPF (Revista Prtuguesa de Filosofia, 62 (2006): 713-737.
Surûş, Abdülkerim. Evrenin Yatışmaz Yapısı. trc. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
Topaloğlu, Bekir. İslâm cılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbat-ı Vacib). Ankara: DİB Yayınları,1998.
Topaloğlu, Bekir. ‚Hudûs‛. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 18: 304-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Ubûdiyet, Abdurresul. Deramedi bı Nizam-ı Hikmet-i Sadrâî. Tahran: Sazıman-ı Mutalaâ ve Tedvîn-i Kütüb-i Ulûm-i İnsanî Danişgâhha, 1394/2015.