Fahreddîn el-Râzî’nin Te’vîl Teorisi Açısından Metafizik Yakîn Anlayışı
Bu makale Fahreddin el-Râzî’nin metafizik yakîn anlayışını te’vîl teorisi açısından incelerken, onun metafizik yakîne ulaşma hususundaki optimistik tutumunu da ortaya çıkarmaktadır. Kuşkucuların lideri (şeyhü’l-müşekkikîn) olarak da bilinen Râzî’nin, kendisinden önceki felsefe ve kelam geleneklerini etraflıca kritik ederken yeni ve özgün bir anlayış ortaya koyup koymadığı tartışılmış, eleştirel düşüncesi kendisinden sonraki düşünürlerce tenkit edilmiş ve bu vesile ile Râzî hakkında çeşitli okuma biçimleri ortaya çıkmıştır. Bu okuma biçimleri arasında Râzî’yi, aklın kelamî bilgide yakîne ulaşamayacağı şeklinde bir metafizik bilinmezci olarak değerlendirenler de olmuştur. Bu çalışma, Râzî’nin metafizik yakîn anlayışını te’vîl teorisi ile birlikte serimlemeye çalışmaktadır. Makalenin ilk ana bölümü metafizik yakîn ve te’vîl ilişkisi ekseninde -başka bir deyişle kelâmî bilgide akıl-nakil tartışmaları açısından- Râzî öncesi düşünceye dair -ipuçları niteliğinde- tarihsel bağlam vermektedir. İkinci ana kısım ise Râzî’nin metafizik bilgide akıl anlayışındaki ilkelerini istivâ’ kavramının te’vîli üzerinden belirginleştirmektedir. Bu makale, Râzî’nin te’vîl anlayışını bütünüyle ortaya koymayı amaçlamamaktadır. Ancak, te’vîl teorisinin temel bileşenlerinden birisi olan akliyyâtın nasıl metafizik yakîniyyâta dönüştüğünü analiz etmektedir. Muʻtezile, akliyyât üzerinden dönüştürdüğü metafizik yakîniyyâti, dini anlama ve yorumlamada kıstas haline getirmiştir. Öte yandan metafizik yakîniyyât anlayışlarındaki iddiaları, farklı din yorumlarına karşı müsamahasız bir tavra dönüşmüş, siyasi erkle birlikte baskıcı hale gelmiş ve Muʻtezile dışı kelam düşüncelerini akılcılık -daha radikal bir ifade ile rasyonelizm- karşısında eleştirel-tepkisel olmaya sevk etmiştir. Doğal bir sonuç olarak diğer doktrinlerin rasyonel gelişimi Muʻtezilî etki yüzünden yavaşlamıştır. Makalenin birinci kısmı, Râzî öncesi Eşʻarî düşünceyi, metafizik yakîniyyât ve nass yorumu açısından değerlendirirken, yorum ve akliyyât ilişkisine dair anlayışlarındaki dakikleşmeyi Muʻtezile’nin tarihsel varlığına ters orantılı olarak ele almaktadır. Ancak Râzî’ye kadar kararsız bir şekilde gerçekleşen dakikleşme süreci, Râzî ile birlikte nihayi formuna ulaşmaktadır. Râzî’nin te’vîl teorisinin temel prensiplerinden ilki, aklın nakle esas (el-ʿakl aṣlu’l-nakl) teşkil etmesidir. Akıl, naklin yalnız ispatı ve anlaşılması bakımından değil, aynı zamanda yorumlanması (te’vîl) açısından da temel belirleyici bir unsura dönüşmektedir. Bu makale, Râzî’nin ilmi hayatının sonlarına doğru, metafizik yakîniyyâta ulaşma noktasında pesimizme düşerek, metafizik bilinmezciliğe doğru yöneldiği şeklindeki anlama biçimlerine karşı, en son eserleri arasında olan ve tamamlanmamış Tefsîr’i üzerinden cevaplar aramaktadır. Râzî, değişik zamanlarda ele aldığı eserlerinde, “naklin zanniliği” hususundaki ısrarlı duruşunu vurgulamaktadır. Bu makale Râzî’nin naklin zanniliği noktasındaki ısrarlı duruşunun, “aklın asıllığı” ilkesindeki kararlılığı ile zorunlu bir paralellik gösterdiğininin altını çizerken, metafizik yakîniyyât açısından da hala optimistik olduğunu savunmaktadır.
Anahtar Kelimeler:
Kelam, Fahreddin el-Râzî, Metafizik yakîn, Te’vîl, Eşʻariye, el-ʿAkl aṣlu’l-nakl, İstivâ’
Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Account of Metaphysical Certainty in terms of Ta’wīl
This paper examines Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s understanding of metaphysical certainty in terms of his theory of ta’wīl (interpretation) while showing his optimism in attaining metaphysical certainty. Rāzī, also known as the leader of the skeptics (shaykh al-mushakkikīn) in the Shiʻi sources, while thoroughly criticizing the philosophical and kalam traditions before him, remains a controversial figure among scholars. His critical thinking confounded subsequent thinkers, and thus, various ways of reading about Rāzī have emerged. Some have evaluated Rāzī as a metaphysical agnostic who believed that the intellect cannot attain certainty in theological knowledge. This study positions Rāzī’s account of metaphysical certainty in relation to his theory of ta’wīl. The first part of the article focuses on the history of the relationship between metaphysical certainty and ta’wīl the debates over the relationship between intellect and transmission in theological knowledge and offers the historical context in which Rāzī developed his idiosyncratic approach. The second part identifies Rāzī’s principles of reason in metaphysical knowledge through the interpretation of the concept of istiwā’. This article does not aim to fully investigate Rāzī’s understanding of ta’wīl. However, it analyzes how intellectual truths, one of the main components of the theory of ta’wīl, become metaphysical certainties. The Muʻtazilī mutakallimūn made metaphysical certainties, which are transformed from intellectual truths, a yardstick of understanding and interpreting religion. On the other hand, what some might call their obsession with reliance upon metaphysical certainties became an intolerant attitude towards different interpretations of religion, grew into an oppressive ideology with political power, and ultimately fueled a critical resistance by non-Muʻtazila scholars against rationality (or even rationalism itself). As a natural consequence, the rational development of other doctrines was slowed down by the reaction against Muʻtazilī influence. The first part of the article, while discussing Kalam schools, especially the Ashʻarī school of theology, in terms of metaphysical certainty and the interpretation of revelation, charts the crystallization of the Ashʻarī account of the relationship between interpretation (ta’wīl) and intellectual truths, a historical process inversely correlated with the presence of the Muʻtazila. However, the crystallization process, which was somewhat ambivalent until Rāzī, reaches its ultimate form with Rāzī. The first of the main principles of Rāzī’s theory of ta’wīl is that the intellect is the foundation of revelation (al-ʿaql aṣl al-naql). The intellect becomes the decisive factor not only in terms of authentication and understanding of revelation but also in terms of its interpretation (ta’wīl). Focusing on his Tafsīr, one of his last treatises and which was left incomplete, this article argues against the claim that toward the end of his life, he was inclined to metaphysical agnosticism, falling into an epistemic pessimism with respect to attaining metaphysical certainty. Rāzī takes a firm stance on the probability of transmission in works written throughout his life. Rāzī’s firm stance on the probability of transmitted sources necessarily leads to the principle that reason is the foundation of transmission. Especially with his account of ta’wīl, he offers a rational theology in which he maintains his optimism on metaphysical certainty.
Keywords:
Kalām, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Metaphysical certainty, Ta’wīl, Ashʻariyya, al-ʿAql aṣl al-naql, Istiwā’ Kelam, Fahreddin el-Râzî, Metafizik yakîn, Te’vîl, Eşʻariye, el-ʿAkl aṣlu’l-nakl, İstivâ’,
___
- ʻAbd al-Jabbār ibn Aḥmad al-Asadābādī. Şerhu'l-Usûli'l-Hamse: Mu'tezile'nin Beş Ilkesi, (a Parallel Text Turkish-Arabic), tr. Ilyas Çelebi. Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
- al-Bāqillānī, Abī Bakr Muḥammad ibn al-Ṭayyib. Kitāb al-Tamhīd, ed. Ritshard Yūsuf Makārthī. Beirut: al-Maktabah al-Sharqīyah, 1957.
- Abū Ḥayyān, Muḥammad ibn Yūsuf. Tafsīr al-baḥr al-muḥīṭ, edited and annotated by ʻĀdil Aḥmad ʻAbd al-Mawjud et al. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1993.
- Akoğlu, Muharrem. “Ahmed b. Ebi Duâd’ın Abbasi-Mu‘tezilî Politikaları Üzerindeki Etkisi, Bilimname: Düşünce Platformu 3, no: 7 (2005), pp. 93-103.
- al-Ashʻarī, Abū al-Ḥasan. Risāla istiḥsān al-khawḍ fī ‘ilm al-kalām, annotated and introduced by Muhammad al-Walī al-Ashʻarī al-Qādirī al-Rifāʻī. Beirut: Dar al-Mashāriʻ li-al-ṭibāʻa wa-al-Nashr wa-al-Tawzīʻ, 1995/1415.
- al-Ghazzālī, Abū Ḥamid. Itikadda Orta Yol: al-Iqtiṣād fī al-iʻtiqād, a Turkish-Arabic parallel text, tr. Osman Demir. Istanbul: Klasik Yayınları, 2012.
- Anjum, Ovamir. Politics, Law and Community in Islamic Thought: the Taymiyyan Moment, New York: Cambridge University Press, 2012.
- Cengiz, Mehdi and Şükran Fazlıoğlu. “Fahreddin er-Râzî’nin ‘Dilde Kesinlik’ Sorununa Yaklaşımı: Tespit ve Tercih,” Kutadgu Bilig 42 (2020), pp. 37-62.
- Cengiz, Mehdi. Dilde Kesinlik Sorunu: Anlatabilmenin İmkānı, Istanbul: Ketebe Yayinevi, 2021.
- Çakmak, Selma. “Dilin Kesinliği Müdafaasında İbn Teymiyye,” Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2022), pp. 430-449.
- Çakmak, Selma. “Fahreddin er-Râzî'de Lafzî Delillerin Kesinlik Sınırı ve Bilgi Değeri,” Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2020), pp. 417-439.
- Erkmen, Recep, Fakhr al-Dīn al-Rāzī: the Problem of Knowledge and Metaphysical Skepticism, Unpublished Ph.D. Dissertation, Indiana University, 2022.
- Griffel, Frank. “Al-Ghazālī at His Most Rationalist: The Universal Rule for Allegorically Interpreting Revelation (al-Qānūn al-Kullī fī’t-Ta’wīl),” in Islam and Rationality: The Impact of al-Ghazālī. Papers Collected on His 900th Anniversary, ed. Georges Tamer. 1/89-120. Leiden; Boston: Brill, 2015.
- Heer, Nicholas. “Al-Ghazali’s The Canons of Taʾwil,” in Windows in the House of Islam: Muslim Sources on Spirituality and Religious Life, ed. John Renard. Berkeley: University of California Press, 1998, pp. 48-54.
- Heer, Nicholas. “The Priority of Reason in the Interpretation of Scripture: Ibn Taymīyyah and the Mutakallimūn,” Literary Heritage of Classical Islam, Arabic and Islamic Studies in Honor of James A. Bellamy, ed. Mustansir Mir, 181–195. Princeton, N.J.: The Darwin Press, Inc., 1993.
- Ibn Taymiyya, Aḥmad ibn ʿAbd al-Ḥalīm. Darʾ taʿāruḍ al-ʿaql wa al-naql aw-muwāfaqat ṣaḥīḥ al-manqūl li-ṣarīḥ al-maʿqūl, ed. M. Rashād Sālim. Beirut: Dār al-Kunūz al-Adabiyya, n.d. [1980].
- Jaffer, Tariq. Rāzī: Master of Qur’ānic Interpretation and Theological Reasoning. New York: Oxford University Press, 2015.
- al-Juwaynī, ʻAbd al-Malik ibn ʻAbd Allāh. al-Burhān fī uṣūl al-fiqh, edited and introduced by ʻAbd al-ʻAẓīm al-Dayb. Al-Qāhirah: Dār al-Anṣār, 1979 [1399AH].
- al-Juwaynī, ʻAbd al-Malik ibn ʻAbd Allāh. Kitāb al-irshād: ilā qawātiʻ al-adillah fī aṣūl al-iʻtiqād, edited, annotated, and introduced by Muḥammad Yūsuf Mūsā and Alī ʻAbd al-Munʻim ʻAbd al-ʻHamīd. Egypt: Maktabat al-Khānjī, 1950.
- al-Māturīdī, Abū Mansūr. Kitāb al-Tawḥīd, edited and annotated by Bekir Topaloglu and Muhammed Aruci. Ankara: Diyanet Vakfi Yayinlari, 2003.
- Nawas, John Abdallah. Al-Ma'mūn, the Inquisition, and the Quest for Caliphal Authority, Atlanta, Georgia: Lockwood Press, 2015.
- Shihadeh, Ayman. The Teleological Ethics of Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Leiden, The Netherlands; Boston: Brill, 2006.
- al-Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm Ṣadr al-Dīn. Al-Ḥikma al-mutaʻāliya fī al-asfār al-‘aqliyya al-arbaʻa. Beirut: Dār al-Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī, 1981.
- al-Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm Ṣadr al-Dīn. Majmūʻa raṣāil al-falsafiyya li- Ṣadr al-Dīn Muḥammad Shīrāzī, Beirut: Dār al-Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī, 2001.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. Asās al-taqdīs fī ‘ilm al-kalām, ed. Aḥmad Ḥijāzī al-Saqqā. al-Qāhirah: Maktabat al-Kullīyāt al-Azharīyah, 1986.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. Tafsīr al-Fakhr al-Rāzī: al-mashūr bi-al-al-tafsīr al-kabīr wa mafātiḥ al-ghayb, Beirut: Dār al-Fikr, 1981.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. al-Arbaʻīn fī uṣūl al-dīn, ed. Aḥmad Ḥijāzī al-Saqqā. Cairo: Maktaba al-Kulliya al-‘Azhariyya, 1986.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. al-Maḥsūl fī ‘Ilm uṣūl al-fiqh, ed. Ṭāhā Jābir Fayyāḍ al-ʻAlwānī. Beirut: Mu’assasa al-Risāla, n.d.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. al-Maṭālib al-‘āliya min ‘ilm al-ilāhi, ed. Aḥmad Ḥijāzī al-Saqqā. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʻArabī, 1987.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. al-Muḥaṣṣal: Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe (a Parallel Text of Turkish-Arabic) tr. Eşref Altaş. Istanbul: Klasik, 2019.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. Nihāyat al-‘uqūl fī dirāsa al-uṣūl, ed. Saʻīd ‘Abd al-Laṭīf Fūda. Beirut, Dār al-Dhakhāin, 2015.
- al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. Uṣūl al-dīn li al-Rāzī wa huwa al-kitāb al-musammā maʻālim uṣūl al-dīn, annotated and introduced by Ṭāhā ʻAbd al-Raʼūf Saʻd. Cairo: Maktaba al-Kullīyāt al-Azharīya, 2004.
- Ṭabāṭabāʼī, Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-ḥikma, Qum: Muʼassasah-i Āmūzishī va Pizhūhishī-i Imām Khumaynī, 1386 [2007].
- Türker, Ömer. “Es‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Elestirileri,” Islâm Arastırmaları Dergisi, No: 19, 2008, pp. 1-24.
- Başlangıç: 2003
- Yayıncı: Mehmet BULĞEN
Sayıdaki Diğer Makaleler
İbadet: Bilgi, Niyet ve Özgürlük
Sırrı Paşa’nın Şerhu’l-Akāid Tercümesi’nin Cüz’î İrâde Meselesi Örneğinde Analizi
Muʿtezile’nin Ahlâkî Realizmine Karşı Îcî’nin Argümanları
Gayr Kavramının Dilsel ve Istılahî Anlamları ve Klasik Kelâmın İlâhî Sıfatlar Anlayışına Etkileri
Fahreddîn el-Râzî’nin Te’vîl Teorisi Açısından Metafizik Yakîn Anlayışı