19. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İngiliz Diplomatik İlişkileri (1793-1853)

Osmanlılar ile İngilizler arasındaki münâsebetler 1396’daki Niğbolu Savaşı’na dayanmakla birlikte, ilk diplomatik temaslar 16. yüzyılda gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra iki devlet arasındaki münâsebetler İngiltere’nin ticarî faaliyetlerini arttırmak için Osmanlı Devleti ile giriştiği diplomatik yollarla devam etmiştir. III. Selim döneminde Avrupa’daki gelişmeleri daha iyi takip edebilmek ve reform hareketlerinde başarı sağlamak için Avrupalı büyük güçlerin başkentlerinde daimî elçilikler kurulmuştur. Bunlardan biri de ilk olarak Yusuf Agâh Efendi’nin tayin edildiği Londra elçiliğidir. Fakat III. Selim’in tahttan indirilmesinden sonra yaşanan gelişmeler neticesinde daimî elçilikler kapatılmıştır. II. Mahmud’un başlattığı reform hareketlerinin bir parçası olarak daimî elçilikler yeniden kurulmuş ve Avrupalı devletlerle olan diplomatik temaslar yeniden hız kazanmıştır. Bu dönemde Yunan İsyanı ve Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa isyanı gibi iki büyük olay sırasında İngiltere, Osmanlı diplomasi trafiğinde önemli bir yer tutmuştur. Bilhassa Mehmed Ali Paşa isyanının ilk safhasında hareketsiz duran İngiltere, Osmanlı Devleti’nin Rusya ile Hünkâr İskelesi Antlaşması’nı imzalaması üzerine harekete geçmiş ve bütün çabalarını bu antlaşmayı hükümsüz kılmaya harcamıştır. Nitekim bu çabalarının sonucu olarak bir taraftan 1838 Balta Limanı Ticaret Anlaşması’yla ticarî faaliyetlerini arttırmış, diğer taraftan 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi’yle Hünkâr İskelesi Antlaşması’nı devre dışı bırakmayı başarmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, İngiltere, Diplomasi, Avrupa, Boğazlar

Ottoman-British Diplomatic Relations İn the First Half of the 19th Century (1793-1853)

Although the relations between the Ottomans and the British date back to the Battle of Nicopolis in 1396, the first diplomatic contacts were made in the 16th century. After this date, the relations between the two states continued through diplomatic means with the Ottoman Empire in order to increase the commercial activities of England. During the reign of Selim III, permanent embassies were established in the capitals of European great Powers in order to better follow the developments in Europe and to ensure success in reform movements. One of them is the London embassy, where Yusuf Agâh Efendi was first appointed. But permanent embassies were closed as a result of the developments after III. Selim was deposed. As a part of the reform movements initiated by II. Mahmud, permanent embassies were re-established and diplomatic contacts with European states regained momentum. During this period, during two major events such as the Greek Revolt and the Egyptian Governor Mehmed Ali Pasha rebellion, England had an important place in the Ottoman diplomacy traffic. England, which stood still during the first phase of the Mehmed Ali Pasha rebellion, took action after the Ottoman Empire signed the Treaty of Hünkar İskelesi with Russian and spent all its efforts to nullify this treaty. As a matter of fact, as a result of these efforts, on the other hand, it increased his commercial activities with the 1838 Balta Limani Trade Agreement, and on the other hand, it succeeded in deactivating the 1841 London Straits Convention and the Hünkar İskelesi Treaty.

Keywords:

Ottoman, England, Diplomacy, Europe, The Straits,

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (DABOA), Cevdet Hariciye (C. HR.), 50-2463; 85-4250; 95-4714; 102-5064.
DABOA, Hariciye Nezareti (HR.), 827-37472; 831-37519; 1182-46669.
DABOA, Hariciye Nezâreti Siyasî Kısmı Belgeleri (HR.SYS), 965-36.
DABOA, Hatt-ı Hümayun, (HAT), 221-12332; 360-20057; 360-20075. 362-20106; 368-20339; 369-20356; 372-20392; 382-20583; 676-33014; 891-39346; 907-39759; 1179-46569; 1199-47070.
DABOA, İrâde-Mısır İrâdeleri (İ..MTZ.[05]), 4-103.
DABOA, Müzehheb Ferman ve Beratlar (MFB), 48.
DABOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), 381-21; 578-34; 713-83.
AHMED CEVDET PAŞA, Tezakir, 1-12, Haz. Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1953.
AHMED CEVDET PAŞA, Tarih-i Cevdet, Üç Dal Neşriyat, İstanbul, 1966.
AKIN, Hatice, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nda Islahat Çabaları, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antalya, 2011.
ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013.
BAĞIŞ, Ali İhsan, “İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu Toprak Bütünlüğü Politikası ve Türk Diplomasisinin Çaresizliği”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, s. 45-54.
BEYDİLLİ, Kemal, “Osmanlı ve Avrupa Devletleri Arasında İttifâklar ve Siyâsî Ahlâk (1790-1856)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, s. 35-43.
BİTİS, Alexander, “1828-1829 Türk-Rus Savaşı ve Edirne Antlaşması, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 703-720.
DÖNMEZ, Ahmet, Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi1832-1841, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2006.
DÖNMEZ, Ahmet, Osmanlı-İngiliz İlişkileri: Diplomasi ve Reform (1833-1841), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2013.
ELÇİ, İsmail Hakkı, “Osmanlı Diplomasisi ve Gelişim Süreci”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S.7, Nisan 2019.
ERDEM, Gökhan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sürekli Diplomasi’ye Geçiş Süreci, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008.
FİNDLEY, Carter V., Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform Babıâli 1789-1922, Çev. Ercan Ertürk, Alfa Yayıncılık, İstanbul, 2019.
GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2013.
GÜNCE, Şuheda, “Osmanlı Devleti’nde İlk Daimi Elçilikler ve Diplomasiye Olan Etkileri”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 10, Nisan 2020, s. 101-114.
GÜNDÜZ, Murat, XVIII. Asrın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Islahat Hareketleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2012.
KARAGÖZ, Mehmet, “Osmanlı Devletinde Islahat Hareketleri ve Batı Medeniyetine Giriş Gayretleri (1700-1839)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Ankara, 1995.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi: Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2017.
KARAL, Enver Ziya, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları –Nizam-ı Cedit- 1789-1807, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1988.
KOCATÜRK, Önder, Osmanlı İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası (1911-1914) I, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011.
KOÇ, Yunus-Fatih Yeşil, Nizâm-ı Cedîd Kanunları (1791-1800), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2012.
KOLOĞLU, Orhan, “Osmanlı Diplomasisinde Rumların Rolü ve Tanzimatla Birlikte Fransızcanın Yaygınlaşması”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, s. 127-135.
KURAN, Ercüment, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu İlk Elçilerin Siyasî Faaliyetleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,Ankara, 1968.
KURAN, Ercümend, “Osmanlı Devletinin Londra Maslahatgüzarı Mehmed Sıdkı Efendi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1976.
KURAN, Ercüment, “1793-1811 Döneminde İlk Osmanlı Mukim Elçilerinin Diplomatik Faaliyetleri”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, s. 55-59.
KUTLUOĞLU, Muhammed Hanefi, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Dış Politikası ve Diplomasisi” Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, s. 79-94.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S.,Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1838), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1974.
LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Boğaç Babür Turna, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2015.
MARX, Karl, Lord Palmerston, Proofed and Corrected: Mark Harris, 2010.
MERAM, Ali Kemal, Belgelerle Türk İngiliz İlişkileri Tarihi, Kitaş Yayınları, İstanbul, 1969.
ÖZCAN, Azmi, “İngiltere”, DİA, C. XXII, İstanbul, 2000.
RODKEY, Frederick Stanley, “Lord Palmerston and the Rejuvenation of Turkey, 1830-41”, The Journal of Modern History, Vol. II, Num. 2, June 1930.
SHAW, Stanford J., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Geçiş; Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dönemleri”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001, s. 609-628.
SOYSAL, İsmail, “Umûr-ı Hariciye Nezâretinin Kurulması (1836)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, s.71-78.
SUBAŞI, Turgut, “Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001, s. 753-781.
ŞAHİN, Hasan, “Kaynarca’dan (1774) Paris Barışı’na (1856) Kadar Şark Meselesi Perspektifinde Osmanlı-Rus Münasebetlerine Genel Bir Bakış” Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 531-544.
TROLLOPE, Anthony, Lord Palmerston, Ballantyne Press, London, 1882.
TUKİN, Cemal, Boğazlar Meselesi, Haz. Bülent Aksoy, Pan Yayıncılık, İstanbul, 1999.
TUNCER, Hüner, “Viyana Kongresi ‘Doğu Sorunu’ ve Büyük Güçler (1815-1829)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, s. 61-69.
TÜRKMEN, Zekeriya, “Osmanlı Devletinde Kapitülasyonların Uygulanışına Genel Bir Bakış”, AÜDTCF Dergisi, C. 6, Ankara, 1995, s. 325-341.
UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-2014), Der Yayınları, İstanbul, 2006.
UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Haz. Bekir Sıtkı Baysal, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi IV, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2011.
Mehmet Alaaddin Yalçınkaya, “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001, s. 629-659.
YALÇINKAYA, Mehmet Alaaddin, “Osmanlı Devleti’nin Modernleşme Sürecinde Avrupalıların İstihdam Edilmesi (1774-1807)” Erken Klasik Dönemden XVIII. Yüzyıl Sonuna Kadar Osmanlılar ve Avrupa: Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim, İsam Yayınları, İstanbul, 2010, s. 421-448.
YALÇINKAYA, Mehmet Alaaddin, “The Modernisation of the Ottoman Diplomatic Representations in Europe: The Case of the Embassy of İsmail Ferruh Efendi to London (1797-1800)”, A Bridge Between Cultures, Studies on Ottoman and Republican Turkey in Memory of Ali İhsan Bağış, The İsis Press, İstanbul, 2006, s. 51-67.
YİRMİ SEKİZ ÇELEBİ MEHMED EFENDİ, Fransa Sefaretnamesi, Haz. Abdullah Uçman, Dergah Yayınları, İstanbul, 2017.