TÜRKİYE MİLLİ BANKASI İLE TÜRK HÜKÛMETİ ARASINDA OSMANLI BORÇLARINA İLİŞKİN BİR ANLAŞMAZLIK: REŞADİYE GEMİSİ MESELESİ
Birinci Dünya Savaşına giden süreçte, bölgesel rakipleri Yunanistan ve Rusya’ya karşı donanmasını güçlendirme adına çalışan Osmanlı Devleti, 1911 Haziran’ında Reşadiye gemisinin yapımı için İngiliz inşaat grubu olan Armstrong-Vickers ve Brown ile anlaşma imzalayacaktı. Geminin finansmanı içinse bir İngiliz bankası olan Türkiye Milli Bankası ile anlaşılacak ve 1911’den 1916’ya kadar Bankaya ödenmek üzere hazine tahvilleri çıkartılacaktı. Böyle bir süreçte Reşadiye gemisine 1914 yazında el koyulması, sadece Osmanlı Donanmasına büyük bir darbe indirmekle kalmayacak aynı zamanda inşaat grubu, Banka, Türk Hükümeti ve İngiliz Hükümeti arasında uzun süre devam edecek anlaşmazlıkların da başlangıcı olacaktı.Konuya ilişkin ilk anlaşmazlık hazine tahvillerini alanların akıbeti olurken ikinci anlaşmazlık geminin teslimindeki gecikme dolayısıyla Türk Hükümetinin direktifi üzerine, Banka ile yapılan finans anlaşması uyarınca inşaat grubuna ödenmeyerek Türkiye Milli Bankası nezdinde alıkoyulan son taksitin akıbeti olacaktır. Paranın Bankaya mı, İngiliz Hükümetine mi yoksa Türk Hükümetine mi ait olduğu ve hangi para birimi ile ödeneceği meselesi tarafları uzun süre meşgul edecekti. İlk sorun Lozan Antlaşması ile çözüme kavuşurken ikinci sorununun çözümü için 1930’ları beklemek gerekecekti. Bu çalışma Osmanlı’dan Cumhuriyet’e miras kalan sorunlardan çok küçük bir kalemi oluşturan söz konusu borcun bile Türkiye’yi ne denli uğraştırdığını görmek açısından örnek teşkil etmektedir. Reşadiye gemisine el koyulmasını takip eden süreçteki mali sorunları ortaya koymayı amaçlayan söz konusu çalışmanın başlıca kaynaklarını İngiliz Ulusal Arşivi, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık Osmanlı Arşivi evrakları ve konuya ilişkin yayınlar oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler:
Türkiye Milli Bankası, Reşadiye, Hazine Tahvilleri, Lozan Antlaşması
A DISPUTE ABOUT OTTOMAN DEBTS BETWEEN NATIONAL BANK OF TURKEY AND TURKISH GOVENRMENT: RESHADIEH SHIP PROBLEM
Within the period of the First World War, the Ottoman Empire working for strengthening its navy against its regional rivals Greece and Russia would enter into an agreement with English building group Armstrong-Vickers and Brown for the construction of Ship Reshadieh on June, 1911. An agreement would be made with an English bank, National Bank of Turkey for the financing of the ship, and treasury bonds would be issued for being paid to the Bank from 1911 to 1916. Confiscation to Reshadieh ship in the summer of 1914 would not only deal big blow to the Ottoman Navy but also it would become the beginning of disputes to continue long time between the building group, the Bank, Turkish Government and English Government. The first dispute on this matter would be the fate of ones taking treasury bonds and the second dispute would be the fate of last instalment retained at National Bank of Turkey without being paid to the building group in accordance with the finance agreement made with the Bank upon the directive of Turkish Government because of the delay in ship delivery. The problem about Money Belongs to Whom? To The Bank, English Government or Turkish Government and about money would be paid in which currency would occupy the parties long time. While the first problem would be solved with Lausanne, it would need to wait 1930s for the second problem’s solution. This study sets an example for understanding how the said debt forming so little item of problems passing from Ottoman to Republic troubled Turkey. The references of the said study aiming at revealing the financial problems within the period following the confiscation to Reshadieh ship compose of English National Archives, Republic Archives of the Prime Ministry, Ottoman Archives documents of the Prime Ministry and the publications about the subject.
Keywords:
National Bank of Turkey, Reshadieh, Treasury Bonds, Treaty of Lausanne,
___
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA], İrade [İ], Meclis-i Mahsus [MMS], Dosya No: 157/ Gömlek No: 4.
- BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları [MV], Dosya No: 179/ Gömlek No: 5.
- BOA, Hariciye Nezareti [HR], Londra Sefareti [SFR.3], Dosya No: 706/ Gömlek No:3.
- BOA, HR, SFR,3, Dosya No: 702/ Gömlek No:44.
- Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi [BCA], 30.1.0.0./ 134.872.3.
- BCA, 30.11.1.0./ 61.2.15.
- BCA, 30. 18.01.02./ 14.67.3.
- Public Record Office [PRO], Treasury [T], 160/105/6.
- PRO,T, 160/105/7.
- Bayur, Y.H. (1991). Türk inkılabı tarihi (III.cilt, V.kısım). Ankara: TTK Basımevi.
- Cavit Bey. (2014). Meşrutiyet ruznamesi (I.cilt). (H. Babacan ve S. Avşar, Haz.) Ankara: TTK Yayınları.
- Cemal Paşa. (2010). Hatıralar. Hazırlayan: Alpay Kabacalı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Fromkin, D. (2004). Barışa son veren barış; modern Ortadoğu nasıl yaratıldı. (M. Harmancı, Çev.) İstanbul: Epsilon Kitapevi.
- Geyikdağı, N. (2008). Osmanlı Devleti’nde yabancı sermaye, İstanbul: Hil Yayın.
- Güvenç, S. (2011). Birinci dünya savaşına giden yolda Osmanlıların dretnot düşleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Jones, Geoffrey. (1993). British multinational banking 1830-1990, Clarendon Press, Oxford.
- Kocatürk, Ö. (2011). Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin dönüm noktası (1911-1914) (I.cilt). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Kocatürk, Ö. (2013). Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin dönüm noktası (1911-1914) (II.cilt). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Kömürcan, K. (1948). Türkiye imparatorluk devri dış borçlar tarihçesi. İstanbul: Şirketi Mürettibe Basımevi.
- Meray, S. (2001). Lozan barış konferansı tutanaklar- belgeler (VIII.cilt). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Miller, G. (1997). Straits: British policy towards the Ottoman empire and the origins of the Dardanelles campaign. Londra: University of Hull Press.
- Öke, K. ve Mütercimler E. (1991). Sultan Osman. İstanbul: E Yayınları.
- Özçelik, S. (2000). Donanma-yı Osmani muavenet-i milliye cemiyeti. Ankara: TTK Basımevi.
- Soysal, İ. (1983). Türkiye’nin siyasal andlaşmaları. Ankara: TTK Basımevi.
- Şimşir, B. (1994). Lozan telgrafları (II.cilt). Ankara: TTK Basımevi.
- Yeniay, H. (1964). Yeni Osmanlı borçları tarihi. İstanbul: Ekin Basımevi.
- Besbelli, S. (1972). Reşadiye, I. Sultan Osman, Fatih muharebe gemileri. Derya Dergisi, (52) 17.
- Conlin, J. (2016). Debt, diplomacy and dreadnoughts: the national bank of Turkey, 1909–1919. Middle Eastern Studies, 52 (3), 525-545.
- Gülboy, B. (2002). 1909-1914 yılları arasında Osmanlı imparatorluğu ile Yunanistan arasındaki donanma yarışı ve bu yarışın Doğu Akdeniz güç dengesine etkileri. Trakya Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 2 (1), 120-127.
- Kent, M. (1975). Agent of empire? the national bank of Turkey and British foreign policy, The Historical Journal. 18 (2), 367- 389.
- Kütükoğlu, M. (1995). I.dünya savaşı arifesinde İngiliz hükümetinin el koyduğu gemiler ve Türk komuoyu. Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı. (ss. 207-218). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını.
- Rooney, C. (1998). The international significance of British naval mission to the Ottoman empire, 1908-1914. Middle Eastern Studies, 34 (1), 1-29.
- Karabulut, I. (2014). İngiliz arşiv belgelerine göre Goeben/Yavuz ve Breslau/ Midilli gemileri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
- Başlangıç: 2018
- Yayıncı: İzmir Demokrasi Üniversitesi