Urfa Dede Osman Avni Tekkesine Ait Tarikat Eşyaları

İnsanlar tarih boyunca inanç ve düşünce ile ilgili soyut kavramları, çoğu zaman semboller aracılığıyla anlatmışlardır. İslam tasavvuf kültüründe de semboller, derin anlamlar içereni anlatmak açısından büyük önem taşımıştır. Özellikle tarikat eşyaları, Anadolu tekke kültüründe, kullanım ve giyim eşyası olan ve her tarikata göre şekli ve rengi farklılık gösteren, tekkelerde tarikatların hem gündelik hayatta hem de zikir ve merasimlerinde kullandıkları birer sembolik eşya olarak karşımıza çıkmaktadır. Cihaz-ı tarikat diye de adlandırılan bu eşyalar, tasavvuf erbabı tarafından manevi anlamlar yüklenerek, dervişlerin manevi olgunluğa ulaşmasında somut hale getirilmiş sembolik unsurlardır. Osmanlı’nın son döneminde Urfa’da yaşamış önemli bir Kadiri şeyhi olan Dede Osman Avni Tekkesi ’ne ait 4 alem, 1 tâc, 1 külah, 3 şamdan-çerağ, 1 keşkül, 1 mütteka, 1 asa (şeşper), 2 zikir kemeri, 1 lamba, 1 tespih, 1 seccade, 3 levha, olmak üzere toplam 20 tarikat eşyası çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Bu çalışmada eşyaların malzemeleri, teknikleri, süslemeleri, üzerlerindeki yazıları ve tarihleri incelenip değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında incelenen tarikat eşyalarında, maden, ahşap, kumaş, yün, porselen, ve alçı malzemeler kullanılarak, döküm, dövme, oyma, kalıp yapım teknikleriyle eşyalara şekiller verilmiştir. Eşyalar üzerindeki süsleme ve yazılarda ise kazıma, kabartma, delik işi teknikleri kullanılmıştır. Süslemelerdeki kompozisyonlar bitkisel, geometrik, nesneli motiflerden oluşmaktadır, eşyalarda görülen yazıların büyük bir kısmı dini içeriklidir. Çalışmada Urfa’da Dede Osman Avni Tekkesine ait olan tarikat eşyalarının tasavvuf kültürü- geleneğindeki sembolik anlamları üzerinde durulmuş ve bu eşyalar sanat tarihi disiplini içerisinde incelenerek bu konu ile ilgili literatüre katkıda bulunulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Urfa, tarikat eşyaları, tekke kültürü, Dede Osman Avni, sembolizm

Religious Order Items from Urfa Dede Osman Avni Lodge

Throughout the history, the mankind have often explicated the abstract concepts related to belief and thought by way of symbols. The symbols were also of key importance in the culture of Islamic mysticism in terms of narrating what contains deeper meanings. In particular, in the Anatolian dervish lodge culture, the religious order items, which may be utility items and clothing items and vary in shape and color depending on the religious order, emerge as symbolic items utilized both in daily life and in tersanctus and ceremonies practiced in the lodges. Said items, so-called the sect gadgets, are symbolic elements that have been embodied in the course of enlightenment of the dervishes to the spiritual maturity by attributing spiritual meanings thereto by the mystics. Total of 20 religious order items, i.e. 4 ensigns, 1 diadem, 1 capuche, 3 candelabras-candles, 1 bowl, 1 staff, 1 truncheon (şeşper), 2 dhikr belt, 1 lamp, 1 prayer beads, 1 prayer rug and 3 plates, all preserved at Dede Osman Avni Lodge, an important Kadiri sheikh who resided in Urfa during the final era of the Ottoman Empire, constitute the subject matter of this study. The materials, techniques, adornments, as well as the inscriptions thereon and historical aspects of said items were analyzed and evaluated in this study. The religious order items analyzed under the study were made of materials such as metal, wood, fabric, wool, porcelain and plaster by employing techniques such as casting, forging, carving and molding to shape said items. Engraving, embossing and puncturing techniques were employed to create the ornaments and inscriptions thereon. The compositions depicted on the adornments consist of vegetal and geometric motifs as well as motifs featuring objects, while majority of the inscriptions on the items are of religious nature. The study elaborated on the symbolic meanings of the religious order items preserved at Dede Osman Avni Lodge in Urfa in the Islamic mysticism culture-tradition, and said items were analyzed in the sense of art history discipline with intentions to contribute to the literature relevant with this subject.

Keywords:

Urfa, religious order items, dervish lodge culture, Dede Osman Avni, symbolism.,

PDF

___

Arseven, Celal Esat. Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
Atasoy, Nurhan. Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2005.
Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugati. İstanbul: Mas Matbaacılık, 2006.
Bozkurt, Nebi. “Kandil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/299-300. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
Ceyhan, Semih. “Taç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/362-365. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi, 1998.
Evliya Çelebi. Seyahatnâme. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
Göktaş Kaya, Lütfiye. “Mevlevilik Felsefesinden Yola Çıkarak Din-Sanat İlişkisi”. Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik. Ulusal Sempozyum Bildiriler Kitabı(2007), 477-486.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevi, 1977.
Güler, Gül. “Urfa Dede Avni Haziresindeki Tarihi Mezar Taşları”. Sufi Araştırmaları Dergisi5(9) (2014),63-99.
Güler, Gül. “Mevlevi Ve Bektaşi Tarikatlarına Ait Bir Grup Bayrak Ve Sancak Alemi”.Journal Of TurkishStudies13/10 (2018), 353-370.
Güler, Gül. “Urfa Dede Osman Avni Dergâhına Ait Sancaklar”. İstem 38 (2021), 217-246.
Gündüzöz, Güldane. Tasavvuf Kültüründe Tâc Sembolizmi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Gündüzöz, Güldane. “Tasavvuf Kültüründe Hırka, Alem ve Seccade”. Akademik Bakış Dergisi 64 (2017), 79-94.
İsfahani, Ragıp. Mu’cem Müfredat El Faz El-Kur’an. Beyrut:1972.
Kara, Mustafa. ‟Gül Risâlesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi5(1993),11-23.
Koçu, Reşat Ekrem. Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Yayınları, 1967.
Kur’an-ı Kerim Meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
Öngören, Reşat. “Zikir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/409-412, İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Pakalın, Mehmet Zeki. “Tâc Giydirmek”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. III, İstanbul: Maarif Basımevi, 1954, 371-372.
Tahralı, Mustafa. “Rifâiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan, İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
Taş, Yasin. Kadı Sicillerine Göre XIX. Asrın İkinci Yarısında Urfa’da Sosyal Hayat.İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
Tenik, Ali. “Urfa’da Her Gün Yad Edilen Bir Kadiri Şeyhi: Dede Osman Avni”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 40 (2018), 31-49.
Yahyâ Âgâh b.Sâlih el-İstanbulî, Mecmu’atü’z-Zara’if Sandukatu’l-ma’arif. Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. Çev.Serhan Tayşi, İstanbul: Ocak Yayınları, 2002. s. 291.
Yazıcı,Tahsin. “Derviş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/188-190, İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Yurdagür, Metin.“Tesbih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/527-28, İstanbul: TDV Yayınları, 2011.